1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

Adsorbtsiya

Gaz yamasa suyiq zatlardiń fazalar shegarasi betinde toplaniwi adsorbtsiya dep ataladi, adsorbtsiyalanǵan zat adsorbat dep, al adsorbtsiyalaytuǵin dene adsorbent dep ataladi.

Adsorbtsiya qubilisin, gazlardiń kómir betinde adsorbtsiyasin XVIII asirde-aq Sheele bayqaǵan. Adsorbtsiya qubilisin, yaǵniy eritpelerdegi zatlardiń adsorbtsiyasin 1785 jili rus akademigi T.E.Lovits aniqlaǵan. Frantsuz ilimpazi Sossyur 1814 jili barliq gewek zatlar, hátteki issiliq shiǵarip gazlardi adsorbtsiyalaytuǵinin aniqlaǵan.

Adsorbtsiya qubilisi hám teoriyalari menen ilimpazlar Polyani, Brunauer, Gurvich, Shilov, Kiselevlar hám basqalar shuǵillanǵan.

Endi adsorbtsiya qubilisiniń payda boliw, onin ótiwi menen tanispaqshi bolsaq, biz eki turli adsorbtsiyani bir-birinen ayiriwimiz kerek. Birinshisi fizikaliq, yamasa Van-Der-Vaals adsorbtsiyasi hám ximiyaliq adsorbtsiya yamasa xemosorbtsiya. Birinshi jaǵdayda adsorbtsiya molekulalar araliq yamasa Van-Der-Vaals kúshleri natiyjesinde iske asip, bul adsorbtsiya qaytimli boladi, al ximiyaliq adsorbtsiyada bul qubilis ximiyaliq tabiyatqa iye bolip, bul protsess qaytpas esaplanadi. Ximiyaliq adsorbtsiya waqtinda adsorbat molekulalari adsorbent penen ximiyaliq kushler arqali bekkem baylanis payda etedi. Fizikaliq adsorbat molekulalari adsorbent betinde lokalizatsiyalanbagan bolip, olar erkin orin almastira aladi, al ximiyaliq adsorbtsiyada adsorbat molekulalari adsorbent betinde lokalizatsiyalangan bolip, qatip qalgan bolip, olar orin almastira almaydi.

Endi lokalizatsiyalanǵan fizikaliq adsorbtsiya bolsa, bul adsorbent beti adsorbat molekulalari menen har qiyli óz-ara tasir etisetugin har qiyli atom, ion hám molekulalardan turatuǵini menen tusindiriledi. Bul adsorbent betinde erkin orin awistiriwi ushin olar belgili potentsiyalliq tosiqlardi jeńip ótiwi kerek.

Bul tosiqlardan ótiw ushin temperatura joqarilawi kerek, bul waqitta jilliliq háreket nátiyjesinde kinetikaliq energiya ósiwi sebepli lokalizatsiyalanǵan adsorbtsiya lokalizatsiyalanbaǵan adsorbtsiyaǵa ótedi.

Fizikaliq desorbtsiya óz-ózinen juretugin protsess bolip esaplanadi. Adsorbat molekulalari adsorbent betin toligi menen iyelewge tirisadi, al buǵan qarama-qarsi protsess desorbtsiya tosiq jasaydi. Desorbtsiya, bul diffuziyaǵa uqsap, jilliliq hareketi natiyjesinde zatlardiń bir tegis jaylasiwina umtiliwinan kelip shiǵadi.

Adsorbattiń har bir kontsentratsiyasi ushin kondensatsiya hám puwlaniwǵa uqsagan, belgili adsorbtsiyaliq teń salmaqliq tuwra keledi.

Usi sebepli adsorbattiń kontsentratsiyasi qanshelli kóp bolsa, adsorbtsiya sonshelli kóp boladi. Temperatura joqarilaǵan sayin fizikaliq adsorbtsiya kemeye beredi, desorbtsiya protsessi kusheyedi, sebebi ol jilliliqti jutiw menen juredi.

Endi adsorbtsiyalanǵan zattiń muǵdarin bilmekshi bolsaq, onda idistaǵi gazdiń basiminiń yamasa kontsentratsiyasiniń adsorbtsiyaǵa deyingi hám sońǵi ólshemlerin tawip, oniń ayirmasin adsorbent muǵdarina bólip tabiladi. Al kópshilik waqitta adsorbenttiń adsorbtsiyaǵa deyingi hám sońǵi salmaqlariniń ayirmasinan adsorbatin tawip, oni adsorbent salmaǵina bólip tabiladi. Bul usil adsorbtsiyalaw apparatlarinda iske asiriladi.

Adsorbtsiyani har qiyli shamalarda kórsetiwge boladi. Soniń ishinde biz x-shamani kórip shigamiz. Bul adsorbent betinde adsorbtsiyalangan zat muǵdari bolip, ol mmol/g - larda ólshenedi.

Adsorbtsiyani tómendegishe xarakterlewge boladi:

l.Eger adsorbtsiya turaqli basim hám kontsentratsiyada alip barilip adsorbtsiyalanǵan zattiń muǵdarin (a) temperaturadan garezliliǵin aniqlamaqshi bolsaq, a=f (T), P-const bolsa, grafik adsorbtsiya izobarasi dep, c-const bolsa adsobtsiya izopiknasi dep ataladi.

2.Adsorbtsiyalanǵan zattiń turaqli muǵdarinda a-const, biz basim yamasa kontsentratsiyaniń temperaturadan garezliligin aniqlamaqshi bolsaq P=f(T) hám C=f(T) , a-const bul adsorbtsiya izosteralari dep ataladi.

3.Endi adsorbtsiyani turaqli temperaturada alip barip adsorbtsiyalanǵan zat muǵdari (a) niń teń salmaqli basim yamasa kontsentratsiyadan ǵarezliligin aniqlamaqshi bolsaq, yaǵniy T- const bul waqitta grafik a=f(c) adsorbtsiya izotermalari dep ataladi.

Bizler usi ush xarakterli grafiklerdiń ishinde izotermalardi uyreniw menen sheklenemiz. Tómendegi suwrette korsetilgen adsorbtsiya izotermalari úsh bólimnen turadi. 1 – bólim tuwri siziqli bolip, ol tómen basimda adsorbtsiyalanǵan zat muǵdari (a) basimǵa proportsional boladi. Bul adsorbent betinde elede bos (erkin) uchastkalar bar ekenligin bildiredi.Ortadaǵi II –bólim, bul adsorbent betinin qaplaniw darejesiniń ele toliq emesligin bildiredi (1) -izoterma siziǵi. III-bólim grafiktiń basim oǵina parallelge jaqin bolip, bul adsorbent beti adsorbat penen toliq toyinǵanin bildiredi.

III

Temperatura joqarilaǵáń adsorbtsiya muǵdari kemeyedi, biraq, xarakterli bolǵan izoterma uchastkalari saqdanip qaladi. (2-siziq)