1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

8-Tema: Gormonlar bioximiyasi

Jobasi:

4.1.Gormonlar haqqinda uliwma túsinik.

4.2.Gormonlardiń klassifikasiyasi.

4.3.Ishki sekresiya bezleri, olardan ajiralatuǵin gormonlardiń biologiyaliq roli.

4.4.Gormonlardiń ximiyaliq dúzilisi hám tásir etiw mexanizmi.
Gormonlar haqqinda uliwma túsinik.

Tiri organizmdegi barliq bezler jumis islewine kóre eki ulken gruppaǵa: ekzokrin (sirtqi) hám endokrin (ishki) sekresiya bezlerine bólinedi.

Ekzokrin bezleri bolsa ǵárezsiz shiǵariw jollarina iye bolip, óz suyiqliqlarin organizmniń basqa bólimlerine (as sińiriw organlarina, sidik jollarina, ter kanalshalarina hám t.b. shiǵaradi.

Endokrin bezleri bolsa ǵarezsiz shiǵariw jollarina iye bolmaydi, olar qan tamirlari menen juda tiǵiz támiyinlengen bolip ózleri ishlep shiǵaratuǵin suyiqliqlarin sol qan tamirlarina ótkezedi. Sol endokrin, yaǵniy ishki sekresiya bezleriniń kletkalari tárepinen az muǵdarda ishlep shiǵarilip, qanǵa ótetuǵin, ol arqali hár turli organ hám toqimalarǵa tarqaladi, organizmde baratuǵin barliq fiziologiyaliq hám bioximiyaliq prosesslerge basqariwshi tásir kórsetetuǵin zatlar gormonlar dep ataladi. Olardiń bul jaǵdayda basqariwshańliq tásirin gumoral basqariw dep aytiladi.

Endokrin bezleri hám gormonlar haqqindaǵi birinshi tusinikler 1955 jilda ingliz ilimpazi Addison buyrek usti bezi poslaq qabatiniń jaraqatlaniwi natiyjesinde payda bolatuǵin teriniń sarǵayiwi keseliginiń kelip shiǵiwi hám Klod Bernar bolsa óziniń islep shiqqan suyiqliqlarin tuwridan-tuwri qanǵa quyatuǵin organlar hám bezler bar ekenligine tiykarlap bergeninen keyin payda bola baslaǵan Ishki sekresiya bezleri tusinigi hám Klod Bernar tárepinen kiritilgen «Gormon»(grekshe-qozǵataman, oyataman) atamasi pánge 1905 jilda Beylis hám Sterling degen ilimpazlar 1902 jilda on eki barmaqli ishekte islep shiǵarilip, asqazan asti bezi hám ót suyiqliqlariniń jeterli muǵdarda payda boliwin basqariwshi sekretin gormoni ustinde alip barǵan ilmiy jumislar tiykarinda gormonlarda sonday qasiyet judá kushli ekenligin tiykarlap bergenlerinen keyin kiritilgen.

Házirgi waqitta 100 den artiq hár turli gormon hám gormonal qásiyetke iye zatlar aniqlanǵan bolip, bul zatlardiń tiri organizmlerge kórsetetuǵin biologiyaliq tásiri juda az konsentratsiyada hám ámelge asiwi hám olardiń tásiri barliq waqitta orayliq nerv sistemasi arqali basqariliwi hámde olardiń spesifik qásiyetke iye ekenliklerin aniqlap beredi.

Hár turli haywanlardiń gormonlari óz qasiyetleri jaǵinan bir-birinen kóp ózgeshelenbeydi. Sol sebepli kerek bolǵanda bir turdegi haywannan ajratip alinǵan gormondi basqasina jiberiw mumkin.

Organizmdegi ayrim organlardiń kletkalarinan gormon tárizli zatlar islep shiǵilip, olar basqa organlarǵa ótpesligi hám aniqlanǵan bolip bunday gormonlar “kletka yamasa toqima gormonlari” dep ataladi olar payda bolǵan jerde ǵana óz tásirlerin ótkeriw qásiyetlerine iye boladi.

Ishki sekresiya bezleriniń gormonlar islep shiǵariw prosessleri barliq waqitta orayliq nerv sistemasi tárepinen basqarilip bariladi. Lekin ayrim jaǵdaylarda gormonlar hám belgili dárejede organizmde nerv qozǵaliwshańligina tásir etip turiwi mumkin. Bul jaǵdaydi jinsiy gormonlar kóp islep shiǵarǵanda organizm psixikasina tásir kórsetiwi yamasa qalqan tárizli bez gormonlari az yamasa kóp islep shiǵarilǵanda organizmde tereń nerv qozǵaliwshańliǵi payda boliwi guzetiledi.

Uliwma ayrim bir ishki sekresiya bezi jumisiniń ózgeriwi, yaǵniy gormon az islep shiǵariwi (bezdiń gipofunksiyasi) yamasa kóp islep shiǵariliwi (bezdińgiperfunksiyasi) nátiyjesinde kelip shiǵatuǵin kesellikler, basqa ishki sekresiya bezleriniń jumisina juda jaman tásir etiwi mumkinligi aniqlanǵan.

Soniń ushin házirgi waqitta derlik barliq endokrin bezleri tárepinen islep shiǵilatuǵin aktiv prepararlar jeterli dárejede ajratip alinip, sintezlenip, medisina hám veterinariya qániygelikleriniń iqtiyarlarina berilgen. Buniń menen organizmde payda bolatuǵin yaǵniy sol bezlerdiń jumisi menen baylanisli bolǵan hár turli keselliklerdi emlew ushin jaǵday jaratadi.