1. Axborot tizimlari tushunchasi Biznesda axborot tizimlari. Axborot tizimlarning turlari Axborot tizimlari tushunchasi «Tizim»

mahsulotlari va xizmatlari sanaladi. YA’ni axborot-kommunikatsiyalar 
texnologiyasi yordamida foydalanuvchilarga koʻproq axborot xizmatini 
koʻrsatish lozim. Axborot mahsulotlari mutaxassislar tomonidan turlicha talqin 
qilinadi. 
Axborot xizmatlari - bu foydalanuvchilarning talablariga mos ravishda 
qaerda boʻlishlaridan qatьiy nazar axborot mahsulotlariga kirish, zarurlarini 
qidirish va takdim etishni ta’minlash demakdir. 
Axborot xizmati turlarining vujudga kelishi axborot mahsulotlariga boʻlgan 
talabni yuksaltirib yubordi. CHunki ular foydalanuvchilarning shaxsiy talabidan 
kelib chiqqan holda ma’lumotlarni taklif qila boshlashdi va bu bilan ishlab 
chiqaruvchilar 
hamda 
foydalanuvchilarning 
axborot 
modellarini 

---

yaqinlashtirishga imkon yaratdi. SHunday qilib, axborot xizmatlari axborot 
mahsulotlar qatorida zamonaviy axborot- kommunikatsiyalari texnologiyasi 
asosiy tavsiflovchilaridan boʻlib hisoblanadi. 
Telekommunikatsiya vositalari asosida ma’lumotlar bazasiga tezkor 
kirishning amalga oshganligi, interaktiv xizmatlar industriyasining jadal 
rivojlanishiga va axborot iste’molchilariga yangi imkoniyatlarni yaratib berdi. 
Axborotlashtirish jarayonlari rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyotiga faol 
ta’sir eta boshlagan 1970 yillar boshida bu sohada tub oʻzgarishlar yuz berdi. 
Dunyoda 1990 yillar boshida ma’lumotlar bazasiga kirishga imkon beruvchi 
yuzdan ortiq interaktiv xizmatlar mavjud edi. 
AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Frantsiya va YAponiyada oxirgi 
yillarda 
«on-line» (real vaqt birligida ishlash) xizmatlari industriyasi iqti-sodiyotning 
axborot tarmog’idan mustahkam oʻrin egalladi. Ommaviy foydalanuvchilar 
uchun moʻljallangan «on-line» tarkibiga kiradigan ma’lumotlar bazasi 1979-1988 
yillar oralig’ida 40 tadan 4000 tagacha etdi. Hozirgi kunda ularning soni 5000 dan 
ortib ketgan. 
Bozor munosabatlari axborot mahsulotlarining yangiligi, ishonchliligi va 
toʻliqligi darajalariga yuqori talablar qoʻymoqda, chunki busiz samarali 
marketing, moliya-kredit va investitsiya faoliyatini yuritish mumkin emas. 
Dunyo miqyosida axborot xizmatlarining shakllanishi 50-yillar boshiga 
toʻg’ri keldi. SHu bilan birga dunyodagi rivojlangan mamlakatlar bozorida asosan 
akademik, professional, davlat korxonalari, oʻquv yurti, ilmiy-texnika jamiyatlari 
notijorat axborot xizmatlarini takdim etishdi. Bir vaqtning oʻzida tijorat axborot 
xizmatlari ham shakllana boshlandi. 
1970 yillar oʻrtalariga kelib ma’lumotlarni uzatishning milliy va global 
tarmoqlarining tarkib topishi, foydalanuvchilarga uzoq masofada joylashgan 
ma’lumotlar bazasiga kirib muloqjt asosida kerakli axborotni qidirishga imkon 
yaratib berdi. Axborot mahsulotlarining koʻp qismini iqtisodiy axborot egallay 
boshladi. Ushbu davrda foqdalanuvchilarga tijorat asosida xizmat koʻrsatadigan 
axborot vositachilari keng faoliyat koʻrsata boshladi. 
1980 yil boshlariga kelib axborot xizmatlari bozorida ma’lumotlar bazasini 
optik disklarda taklif etadigan, telekommunikatsiya tarmoqlaridan foydalangan 
holda telematn va videomatn xizmatlarini keng koʻlamda koʻrsatuvchi axborot 
markazlari paydo boʻla boshladi. SHu vaqtning oʻzida ma’lumotlar bazasini 
shakllantirish yoʻlida axborot xizmatlari, yirik nashriyotlar va tadqiqot firmalari 
oʻz ishlarini boshladi. Axborot xizmatlariga boʻlgan talab darajasining oʻsib 
borishi, ularning yuqori darajadagi rentabelligi ushbu biznes sohasida hisoblash 
texnikalari ishlab chiqarayotgan firmalar, nashriyotlar va davlat tashkilotlarining 
tadbirkorlik faoliyatini kuchaytirib yubordi. 
Rivojlanayotgan 
mamlakatlarning 
markazdan 
uzoqda 
joylashgan 
rayonlarida axborot va telekommunikatsiya xizmatlari darajasining oʻsib borishi 
aniq ijtimoiy va iqtisodiy foyda olishga zamin yaratmoqda. Interaktiv xizmatlar 
tarmoqlarga kirishga imkon boʻlgan fermerlar bozordagi qishloq xoʻjaligi 
mahsulotlari narxlari haqida aniq axborotga ega boʻlishga; qishlok sharoitida 

---

yashayotgan kishilar esa teletibbiyot vositalari asosida shaharlik vrachlar 
maslahatlarini olish va qishloq bolalari axborot tarmoqlari asosida oldin 
ololmagan bilimlarga kirib, zarurlarini tanlab olish va foydalanish imkoniyatiga 
ega boʻlishmokda. Bizning mamlakatimizda ham shunday imkoniyatga erishish 
uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim: 
a) milliy iqtisodning turli tarmoqlariga xususiy investitsiyalarni jalb 
qilishni rag’batlantirish; 
b) barcha axborotdan foydalanuvchi va ularni etkazib beruvchilarga 
global kompyuter tarmog’iga erkin kirishlariga imkon yaratish; 
v) 
axborot-kommunikatsiyalar 
bozoridagi 
dinamik
oʻzgarishlarga moslashadigan me’yoriy-huquqiy bazani tarkib 
toptirish; 
g) taqdim etilayotgan xizmatlarning xilma-xilligini ta’minlash; 
d) intellektual mulk huquqini himoya qilish. 
Axborot-kommunikatsiyalar bozoriga oʻz mahsulotlari bilan turli xildagi 
tashkilotlar, davlat agentliklari, tijorat firmalari, savdo assotsiatsiyalari va 
notijorat korxonalar ham chiqishi mumkin. 
Oʻzining axborot-kommunikatsiyalar infratuzilmasini shakllantirgan 
mamlakatlargina global iqtisodga kirib borishi mumkin. Ushbu jarayonlarga 
toʻsqinlik qilgan mamlakatlar esa butun ishlab chiqarish faoliyatiga, 
tadbirkorlarga va umuman jamiyat rivojiga turli shaklda zarar keltirishi mumkin. 
SHuning uchun ham koʻpgina mamlakatlar zamonaviy ishlab chiqarish, qishloq 
xoʻjaligi yoki axborot- kommunikatsiyalar texnologiyalarini keng koʻlamda 
qoʻllashga qaror qildi. CHunki ular qoʻshimcha ish joylarini tashkil etish va 
xodimlarni qayta tayyorlashda chet el investitsiyalarini jalb qiladigan «yadro» 
boʻlib xizmat qiladi. 
Koʻpgina 
mutaxasisslar 
telekommunikatsiya 
industriyasini 
keng 
rivojlantirish kerakligi haqida fikr-mulohazalar berishmokda, lekin bu jarayon 
katta moliyaviy mablag’larni talab qiladi. Butunjahon banki hisob-kitoblariga 
qaraganda, XXI asr boshlarida zamonaviy axborot-kommunikatsiyalar 
texnologiyalari kerakli axborotni yig’ish, uzatish, qayta ishlash va taqdim etish 
uchun zarur boʻlgan butunjahon axborot infratuzilmasini barpo etishga har yili 60 
mlrd. AQSH dollari kerak boʻladi. 
Jahon amaliyoti tahlili shuni koʻrsatmoqdaki, ishlab chiqarish sohasida 
mehnat resurslarining kundan-kunga axborot tarmog’iga koʻchib oʻtish ten-
dentsiyasi ortib bormokda. 1990 yil oxiriga kelib AQSH ning barcha mehnat bilan 
band aholisining yarmi, ya’ni 60-70 mln. kishi axborotni yig’ish, qayta ishlash, 
saqlash, tarqatish va interpretatsiya qilish bilan mashg’ul boʻlgan. G’arb 
iqtisodchilari axborot mahsulotlariga erkin kirishni erkin raqobat bilan bir qatorga 
qoʻyadilar. Axborot mahsulotlari va xizmatlari bilan bog’liq boʻlgan faoliyatning 
jahon yalpi ijtimoiy mahsulot va milliy daromaddagi ulushi 10 % ni tashkil 
qilayotgani, shuning 90 % i AQSH, YAponiya va G’arbiy Evropa mamlakatlariga 
toʻg’ri kelayotgani bejiz emas. 

---

Axborot asri ish joylarini zamonaviy hisoblash vositalari bilan jihozlash va 
tadbirkorlik muhitidagi iste’molchilarga aloqa xizmatlaridan joriy darajada 
foydalanishga imkoniyat yaratib berishi lozim. CHunonchi: 
a) har bir inson er sharining hoxlagan nuqtasidan turib ishdami, uy 
sharoitida yoki transportdan turib boshqa kishi bilan ulanish imkoniyatiga ega 
boʻlishi; 
b) uzatilayotgan axborot turining qanaqa boʻlishidan qat’iy nazar «bir 
kishi - boshqa kishi bilan» turidagi aloqaning amalga oshishi; 
v) kengash a’zolarining hohlagan shahar yoki mamlakatda boʻlishidan 
qat’iy nazar konferentsiya, ishbilarmonlik kengashlarini oʻtkazish imkoniyati; 
g) ixtisoslashgan tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan avtomatlashtirilgan 
ma’lumotlar bankidagi turlicha axborotga kirish imkoniyatining tug’ilganligi; 
d) uydan turib tibbiy yordam, koʻrsatishning mumkinligi; 
e) elektron pochta va axborotni faksimil aloqa asosida uzatish. 
SHunday qilib, jamiyatimizning barcha jabhalarida axborot-kommunikatsiyalar 
texnologiyalarini qoʻllash iqtisodiy oʻsish, mehnat unumdorligini yuksaltirish va 
aholi bandligini ta’minlash borasida katta imkoniyatlar tug’diradi. SHuningdek, 
mamlakatni axborotlashtirish darajasi uning iqtisod borasidagi raqobatbardoshligini 
va qudratini baholashning oʻlchovi boʻlib xizmat qiladi.