1. Balanıń psixikalıq rawajlanıwı haqqında túsinik. Balanıń psixikalıq rawajlanıwında biologiyalıq hám sociyallıq faktorlar

5-tema: Psixikalıq rawajlanıwdıń tiykarģı nızamlıqları.


Tema rejesı:
1. Balanıń psixikalıq rawajlanıwı haqqında túsinik.
2. Balanıń psixikalıq rawajlanıwında biologiyalıq hám sociyallıq faktorlar.
3. Psixikalıq rawajlanıw, jas dáwirleri hám jas dáwirleri krizisleri.

1. Balanıń psixikalıq rawajlanıwı quramalı process bolıp tabıladı. Bunı sheshiwde balalar psixologiyası, áwele turmısta sınalǵan, tájiriybelerde pisip jetilgen tómendegi tiykarlarǵa súyenedi:

1) Rawajlanıw, ósiw, rawajlanıwdaģı qarama-qarsılıqlar gúresi hám qarama-qarsılıqlardan ibaratlıǵı;
2) balalardıń rawajlanıwı haqqındaǵı pánge qarsı teoriyalardi, qarsılıqlardı sın kózqarastan analiz etilgenligi;
3) házirgi kunge shekem balalar psixologiyasında alıp barılıp atırǵan ilimiy izertlewler, tájiriybelerdiń nátiyjeleri;
4) jetik insandı tárbiyalawda erisilgen ámeliyat nátiyjeleri. Bularǵa tıykarlanıp balanıń psixikalıq rawajlanıwı qanday rawajlanadı, oǵan tásir etiwshi faktorlar neden ibarat, ol jaǵdayda biz nelerge itibar beriwimiz kerek degen quramalı máselelerdi sheshiwimiz múmkin.
Bala psixikasınıń rawajlanıwı (ósiw-muǵdarlıq tárepten artıwı; rawajlanıw da muǵdar, sapa tárepinen ózgeriw bolıp tabıladı; bala fizikalıq tárepten ósedi, psixikalıq tárepten rawajlanadı haqqında 2 túrli qaraslar bar.
1-kóz-qarasqa muwapıq, rawajlanıw aldınǵı zattıń ápiwayı tákirarlanıwınan, organizminde ámeldegi bolǵan arnawlı bir sapalardıń jaysha kóbeyiwi yamasa azayıwınan ibarat. Bunday jónelis tárepdarları óz-ózinen shaxs rawajlanıwınıń túpkilikli sebeplerin ashıp bere almaydı.
2- kóz-qarasqa muwapıq, rawajlanıwdaģı qarama-qarsılıqlar, qarama-qarsılıqlar gúresinen ibarat esaplanadÍ. Bul ilimiy jónelis bolıp, balanıń rawajlanıwın organizmniń qásiyetleri menen sırtqı ortalıq sharayatı organizmge barǵan sayın jańa talaplar qóyadı; organizm jańa jaǵdayǵa iykemleser eken, jańa sapalar payda ete baslaydı hám rawajlanadı.
Sonday eken, psixikalıq rawajlanıw - qarama-qarsılıqlar gúresinen ibarat esaplanadi. Bul qarama-qarsılıqlar :
1-den balanıń sol waqıtqa deyin rawajlanıw dárejesi, múmkinshilikleri menen jańa mútájlikleri arasındaǵı qarama-qarsılıqlar, ol jaǵdayda mútájlik aldın payda boladı, lekin múmkinshilik jetkilikli bolmaydı. Mısalı: ele júriwge úyrenbegen bala júrib ketiwine mútájlik sezedi, lekin bala óziniń teń salmaqlılıģın saqlay almaǵanı, ayaqta tik tura almaǵanı ushın ol júre almaydı.
2-den balanıń eski minez-qulqı menen jańa hatti-háreketleri, jańa ǵayratları arasındaǵı gúres (eliklew-ǵayrat ). Yaǵnıy bunda ǵayrat aldın payda boladı hám baladan ǵárezsizlikti talap etedi, lekin ózbetinshe háreket qılıw ushın bala úlkenlerge eliklewden waz keshiwi hám ózbetinshe háreketleniwi kerek.
3-den, balanıń turmıs mazmunı menen onıń forması ortasındaǵı qarama-qarsılıq. Turmıs mazmunı ilgeri, turmıs forması bolsa keyin qáliplesedi. Mısalı: mektep ómirin mazmunı hámmege tanıs. 1- klasqa qádem qoyǵan bala mektep qaǵıydaların ele jaqsı túsinbeydi. Lekin mektepte sistemalı tálim procesi balanı óz talaplarına kóniktire baslaydı, bunda balada kóplegen psixologiyalıq qıyınshılıqlar júz beredi. Bala bolsa áwele qiynalib, keyinirek oǵan úyrenip, jańa turmıs formasına úyrenedi.
Balalar turmısında ushraytuǵın túrli qıyınshılıqlar hám qarama-qarsılıqlar balanı psixologiyalıq tárepden rawajlanıp, qáliplesip barıwına sebep boladı.
Balanı psixikalıq rawajlanıwı qanday qáliplesiwinen qaramastan, ol belgili nizamlıqlarǵa boysınadı. Lekin ortalıq tásirine salıstırǵanda bul nizamlıqlar (keń mániste alǵanda) ekilemshi bolıp tabıladı. Sebebi bul nizamlıqlardıń ayrıqsha qásiyetleri turmıs sharayatına, iskerligine hám tárbiyaǵa baylanıslı boladı.
Psixikalıq rawajlanıw nizamlıqlarına:
1. Tegis emestlik nızamı.
2. Psixikalıq integraciyası nızamı.
3. Plastiklik hám kompensaciya nızamı kiredi.
1. Psixikalıq rawajlanıwdıń tegis emestligi sonnan ibarat, hár qanday sharayatta, xatto tálim tárbiyanıń eń qolay sharayatlarında da shaxstıń túrli psixikalıq belgileri, psixikalıq funktsiyaları hám psixikalıq qásiyetleri rawajlanıwınıń bir dárejesinde toqtap turmaydı. Balalarǵa birdey tárbiya berilsa da balalar onı túrlishe qabıl etediler. Shunki olardıń ayriqsha individual ayrıqshalıqlar ámeldegi, nerv sistemasınıń qásiyetleri, tipleri túrlishe, jasawa sharayatı tárbiyalıq tásirinler túrlishe bolǵanı ushın da psixikalıq rawajlanıw yamasa tezlashib, yamasa páseytiwip geyde toqtap tutilib qalıwı múmkin. Usınıń sebepinen psixikalıq rawajlanıwdı tegis emes rawajlanıwı múmkin dep tán alıw etiledi.
2. Integraciya nızamı - insan psixikalıqasini óz rawajlanıwı dawamında barǵan sayın kóbirek pútinlik, birlik, ǵárezsizlik hám turaqlılıq qásiyetlerin kásip eta barıwı bolıp tabıladı. Bunda jaslıqta payda bolǵan psixikalıq ayrıqshalıqlar rawajlanıw dawamında bara -bara kisiniń tiykarǵı ózgeshelikine, yamasa xarakter qásiyetlerine aylanadı jáne bul páziylet sol kisiniń turmısında ayqın kózge taslanatuǵın bolıp qaladı. Bul nızamǵa qaray psixikalıq rawajlanıw psixikalıq xolatlarning az-azdan ósip, shaxs xislarlariga aylanıwdan ibarat bolǵan nızam bolıp tabıladı.
3. Plastiklik hám kompensatsiya múmkinshiligi nızamı. Bul nızam nerv sistemasınıń plastiklik ózgesheligi menen baylanıslı. Jas bala social munasábetlerge kiriser eken ol álbette olardı ózine ózlestiredi, tahlid etedi. Nátiyjede ol da intellektual tárepden qáliplesedi. Tálim-tárbiya sharayatında balanı, mektep oqıwshısınıń psixikalıqasini maqsetke muwapıq ózlestiriwdiń bay múmkinshiligi nerv sistemasınıń áne sol plastikligine tiykarlanadı. Plastiklik kompensatsiya (toldırıwshılıq, taban, badal) ushın da jol ashıp beredi: birdey psixikalıq funktsiyanıń rawajlanıwı hálsiz yamasa nuqsanlı bolsa, onıń iskerligin zor uyushganligi hám anıqlıǵı menen kompensatsiya qılıw múmkin, kóriw degi kemshilikler, bólekan, esitiw analizatorining ótkir dárejede rawajlanıwı menen kompensatsiya etiledi (toldırıladı ). Tárbiyashi hám oqıtıwshılar balaǵa tálim-tárbiya beriw processinde psixikalıq rawajlanıwdıń nızamlarına ámel etiwleri hám balanıń rawajlanıw qásiyetlerin bilgen halda olarǵa tálim hám tárbiya beriwleri maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.