1. Balanıń psixikalıq rawajlanıwı haqqında túsinik. Balanıń psixikalıq rawajlanıwında biologiyalıq hám sociyallıq faktorlar

krizis, yaǵnıy krizis dáwiri áne sonday jámiyet talapları menen balanıń imkaniyatlari ortasındaǵı qarama-qarsılıqtan payda boladı.
Balalardıń hár bir jas basqıshlarında (1, 3, 7, óspirimlik dáwiri krizislerı) júzege keletuǵın krizislerdi, yaǵnıy krizis dáwirlerin akademik I.P. Pavlovtıń dinamikalıq stereotip haqqındaģı táliymatı arqalı túsintirip beriw múmkin. Belgili, hár bir bala konkret bir shańaraq ortalıǵında jasar eken, ol sol ortalıq sharayatına kónligip, úyrenip qaladı. Bala hár kúni óz ata-anası, ájaǵa-úkeleri menen munasábette boladı. Ol óziniń awqatlanatuǵın ıdısların, átiraptaǵı oyınshıqların tawıp aladı, yaǵnıy balada mine sol óz shańaraq ortalıǵılıģındaģı turmıs tárizine salıstırǵanda bekkemlenip ketken waqıtsha baylanıslar sisteması (dinamikalıq stereotip) maydanǵa keledi. Bala ósip, úlkeyip, shańaraq ortalıǵınan mektepke shekemgi tálim shólkemine barǵanında ortalıq ózgeriwi menen ortasında ayırmashılıq payda boladı.
Ortalıqtıń mine sonday keskin ózgeriwi nátiyjesinde­ balada krizis, yaǵnıy krizis jaǵdayı júzege keledi. Bunday krizis jaģdayı eski dinamikalıq stereotip yamasa turmıs tárizi putkinley jemirilip, onıń ornına jańa dinamikalıq stereotip payda bolģanģa deyin dawam etedi. Balanıń mektepke shekemgi tálim shólkemine barǵısı kelmeydi hám de barǵanında jılap qaladı. Bunday jaǵday bir qansha waqıt dawam etkennen keyin balada bul ortalıqqa salıstırǵanda jańa dinamikalıq stereotip maydanǵa keledi. Nátiyjede bala hesh kórmegenindey, mektepke shekemgi tálim shólkemine kónligip ketedi. Sol zattı bólek­ aytıp ótiw kerek, bir jas basqıshınan ekinshi jas basqıshına ótiwinde júzege keletuǵın krizis dáwirleri hámme balalarda da birdeyde bo'labermeydi.
Ayırım balalarda krizis dáwiri ayqın kórinetuǵın­ bolsa, basqa balalarda derlik biliner-bilinbes tárizde ótip ketedi. Bul ózgeshelikler túrli jas basqıshındaǵı balalardıń nerv sistemaları menen baylanıslı. Mısalı, nerv sisteması bekkem hám mayısqaq (plastik) balalarda jańa dinamikalıq stereotipler tez hám ańsatlıq penen júzege keledi. Bunday, balalardıń minez-qulıqlarında krizis dáwiri derlik bilinbeydi. Kerisinshe, nerv sisteması hálsiz balalar da jańa dinamikalıq stereotipler qıyınlıq menen uzaq múddet dawamında júzege keledi hám bunday balalardıń minez-qulıqlarında krizis dáwiri ayqın kórinetuǵın boladı. Ata-analar hám tárbiyashılar balalardıń jas basqıshlarında ushraytuǵın áne sol jaģdaylardı esapqa alǵan halda jumıs aparıwları kerek.
Balalardıń psixikalıq rawajlanıwlarında zárúrli individual parıqlar sezilip turadı. Bunıń tiykarǵı sebebi sonda, balalardıń psixikalıq processleri hám psixologiyalıq sapa qásiyetleri balanıń jası úlkeyiwi menen óz-ózinen júzege kelmeydi. Bul psixikalıq processler, psixologiyalıq sapa hám ayrıqshalıqlar túrli jas basqıshlarında balalardıń xızmetleri negizinde tálim-tárbiyanıń tásiri menen júzege keledi.
Balalar barinen burın psixikalıq rawajlanıw tempi tárepinen bir-birlerinen parıq etedi. Hámme balalar psixik tárepten, yaǵnıy sezim hám aqılları, dıqqat hám yadları, sóylew hám oylawları hám de psixologiyalıq sapaları tárepinen birdeyde rawajlanbaydı. Mısalı, balalardıń bir jas basqıshınnan ekinshi jas basqıshına ótiwdiń ortasha bir múddeti bar bolıp tabıladı. Ayırım balalarda krizis dáwirleri waqtınsha payda bolıp, bir jas basqıshınnan ekinshi jas basqıshına shekem tez ótip ketedi. Basqa bir balalarda bolsa bul process júdá sozılıp ketedi.
Túrli jas basqıshlarındaǵı balalar ayırım iskerlik túrlerin ózlestiriw tempi tárepinen de bir-birinen parıq etediler. Mısalı, tórt-bes jaslı ayırım balalar súwret sızıwǵa qiynaladi. Ayırımları jaqsı súwret sızadı. Bes-altı jaslı ayırım balalardıń­ dıqqat hám yadları tómen boladı. Olar nomer hám háriplerdi tanıwda qiynaladi. Basqa bir sol jas daǵı balalar bolsa, az waqıt ishinde úyrenip aladılar. Ayırım jeke psixologiyalıq sapalardıń (ǵárezsizlik, tártiplik sıyaqlı) júzege keliwinde de tap usılarǵa uqsas individual­ parq-ni kóriw múmkin.
Túrli jas basqıshındaǵı balalardıń­ psixik rawajlanıwlarında kórinetuǵın individual ayırmashılıqlardıń tiykarǵı sebebi, birinshi-den, sociallıq turmıs sharayatınıń hár túrliliǵi bolsa, ekinshiden, organizmniń tábiyiy násillik múmkinshilikleriniń tásiri bolıp tabıladı.
Balalarda shártli refleksler de túrlishe múddet dawamında payda boladı. Ayırım balalarda oriyentirovka refleksi ayqın kórinse, basqa balalarda­ qandayda zattıń tekkanini seziw refleksi, yaǵnıy taktil sezimler ayqın kórinetuǵın boladı. Bunday ayırmashılıqlar nerv sistemasınıń nasliy qásiyetleri menen baylanıslı. Mısalı, miydiń qanday da hákisi menen tuwılǵan bala psixik rawajlanıwdan orqada qaladı.
Túrli jas basqıshındaǵı balalardıń individual psixologiyalıq­ qásiyetlerin esapqa alǵan halda jantasıw, balalarǵa individual munasábette bolıwdı támiyinlew menen birge olardı hár tárepleme rawajlandırıwǵa járdem beredi.

t/r	Jas dáwirleri	jası
1	Nárestelik dáwiri	0–1 ay
2	Gódeklik dáwiri	1 aydan 1 jasqa deyin
3	Erte jas dáwiri	1–3 yosh
4	Mektepke shekemgi jas dáwiri	3–6, 7 yosh
5	Kishi mektep jası	6, 7–11 yosh
6	Ósmirlik dáwiri	12–15
7	Óspirimlik dáwiri	15–18
8	Jaslıq dáwiri	20–30
9	Orta jas dáwiri	30–50
10	Úlken jas dáwiri	50–70
11	Kekselik dáwiri	70–90
12	Uzaq ómir kóriwshiler	90 nan joqarı