1. Biofizika va radiobiologiya fani, uning predmeti
-rasm. Положительно заряженный стержень порождает разделение расходов на нейтральном объекте слева
Download 1.37 Mb. Pdf ko'rish
|
1-Maruza sirtqi1
|
3.1-rasm. Положительно заряженный стержень порождает разделение расходов на нейтральном объекте слева. Bu holda bu molekulalar boshqa qutblangan molekulalar bilan ta’sirlashishi mumkin. Hozirgi zamon fizikasining asosiy yo‘nalishlardan biri saqlanish qonunlaridir. Biz mexanikada energiyaning, massaning, impuls momentining saqlanish qonunlarini ko‘rib chiqdik. 𝐧 𝟎 → 𝐩 +𝟏 + 𝐞 −𝟏 + 𝛝
−𝟎 Elektr zaryadining saqlanish qonuni fanning asosiy sifat tomonlaridan biridir. Yopiq sistemada elektr zaryadlar yig‘indisi o‘zgarmas qoladi. Bu fundamental qonunlardan biridir. Bu holda zaryad ham doimiy qoladi. Neytron uchta zarrachaga emirilib o‘tadi. (Yuqorida reaksiya sxemasi yozilgan). Bu reaksiya bir necha minut davomida yuz beradi. Yadroda esa o‘zgarish bo‘lmasligi mumkin. Neytron Yadroda bo‘linganda Yadroda bitta proton va neytrondan katta bo‘lgan Yadro paydo bo‘ladi. Bu betta emirilishdir. Natijada elektron va antineytrino chiqib ketadi. Bu reaksiya bir qancha saqlanish qonunlarini qanoatlantirish zarur. Bular ichida energiya, impuls va zaryadlarning saqlanish qonunlari. Bular ichida zaryadlarning saqlanish qonuni, Yuqoridagi reaksiyada, zaryadlar +1, -1,0 yakunda neytron neytral zaryadda qoladi. Ikkinchi misol proton va antiprotonning qo‘shilishi natijasida pionlar hosil bo‘ladi. Boshlang‘ich nol zaryad saqlanadi. (rasm 5.2). 4 ta musbat va 4 ta manfiy zaryad pion hosil qiladi.
3.2-rasm. Pufakli kamera , qo`zg`almas protonga nisbatan antiproton izi tasviri(belgilangan),bu holda ular o`zaro tasirlashib [uddi pionlar kabi sof
energiyani hosil qiladi. Kamera kuchli magnit maydonida bo`lib zaryadlangan zarralar traektoriyasini teskari tomonga og`diradi. Ammo piondan so`ng myuon va neytron hosil bo`ladi va ularning izi qolmaydi. Demak, har qanday holda yakuniy yig‘indi zaryad saqlanadi. Kulon qonuni. Zaryadlangan sistemalarga ta’sir etuvchi kuch kulon qonunidan aniqlanadi. Prinsip sperpozitsiyaga binoan vektorlarni qo‘shish qoidasini aniqlash kerak va teng ta’sir etuvchi kuch aniqlanadi. 𝐅⃗ 𝟏,𝟐 = 𝐊 𝐪 𝐢 𝐪 𝟐 𝐫 𝟐 𝐫⃗ (1.58) ya’ni ikkita zaryad orasidagi ta’sir etuvchi kuch zaryadlar ko‘paytmasiga to‘g‘ri proporsional, ular orasidagi masofa kvadratiga teskari proporsionaldir. Bu erda 𝐊 −proporsionallik koeffitsienti. Nyuton uchinchi qonuniga binoan 𝐪 𝐢 𝐯𝐚 𝐪
𝟐
zaryadlar kuchi bir xil va qarama-qarshi yo‘nalgandir. Rasm 14.4 da bu narsa ko‘rsatilgan. Bu erda
𝐊 = 𝟗, 𝟎[𝟏𝟎 𝟗 𝐧. 𝐦 𝟐 /𝐬 𝟐 Bu 2 ta zaryad vakuumda ta’sir etuvchi kuchni ko‘rsatadi. 5.2- rasmda pufakli kamerada antiprotonning izlari ko‘rsatilgan. Kamera kuchli magnit maydoniga joylashtirilgan va unda zaryadlangan zarrachalar turli tomonga og‘adi. Keyinchalik pionlardan biri myuonga va neytrinoga aylanadi. 𝟎, 𝟏 𝐧𝐦 gacha yaqinlashgan elektron va proton orasidagi kuchni hisoblaymiz. 𝐅 = 𝐊
𝐞 𝟐 𝐫 𝟐 = 𝟗 ∙ 𝟏𝟎
𝟗 (𝟏, 𝟔 ∙ 𝟏𝟎 𝟗 )
(𝟏𝟎 −𝟏𝟎
) 𝟐 = 𝟐, 𝟑 ∙ 𝟏𝟎 𝐧 −𝟖
Bu ancha kichik ko‘rinadi, lekin amalda bu ancha katta hisoblanadi. Miozin va aktina molekulalari orasidagi ta’sir kuchi 𝟏𝟎 𝐧
ga teng. Misol 14.1. proton va elektron orasidagi elektr ta’sir kuchi ular orasidagi gravitatsion ta’sirdan qanchaga katta? Tenglamada elektron massasi 𝐦 𝐞
𝐦 𝐩
𝐪 = 𝐞. U holda 𝐅𝐞𝐥𝐞𝐤. 𝐩𝐫𝐨𝐭. 𝐞𝐥 𝐅𝐠𝐫𝐚𝐯. =
𝐞 𝟐 𝐫 𝟐 𝐆 𝛍 𝐞 𝛍 𝛄 𝐫 𝟐 = 𝐤𝐞 𝟐 𝐆𝛍 𝐞 𝛍 𝐩 = 𝟐 ∙ 𝟏𝟎 𝟑𝟗 𝐦𝐚𝐫𝐭𝐚 Shunday qilib bularning farqi 𝟐 ∙ 𝟏𝟎
𝟑𝟗 marta ekan. Elektr kuchlariga qaraganda gravitatsion kuchlarni hisobga olmasa ham bo‘ladi, faqat jism neytral bo‘lgan holdagina gravitatsion kuchlarni e’tiborga olsa bo‘ladi. Odatda Kulon qonuni umumiy holda 𝐅⃗ 𝐢,𝟐 = 𝟏 𝟒𝛑𝛆 𝟎 ∙ 𝐪 𝟏 𝐪 𝟐 𝐫 𝟐 𝐫⃗ (1.59) ko‘rinishda yoziladi. Bunda 𝛆 𝟎 = 𝟖, 𝟖𝟓 ∙ 𝟏𝟎 −𝟏𝟐
𝐤𝐥/𝐧. 𝐦 𝟐 elektr doimiysi. Ikkitadan ko‘p bo‘lgan zaryad qatnashayotgan holda superpozitsiyaqo‘llaniladi. U holda kuch 𝐅⃗ = ∑ 𝐅⃗ 𝐢
𝐢=𝟏 ga teng bo‘ladi. Magnit maydon tabiati va asosiy fizik xarakteristikalari.
Qadim zamonlardan temir birikmasi (FeO. FerO 3 ) boshqa temir jismlarni tortishi ma’lum bo’lgan. Erning ham magnit xossalari mavjudligi aniq bo’lgan va o’tkir uchga qo’yilgan magnit sterjen o’z-o’zidan meridian bo’ylab joylashishi aniqlangan. Bu kampas Xitoyda bundan 3000 yil ilgari kashf qilingan. Doimiy magnitlarni 1600 y Gilbert aniqlagan. Ularning ikkita qutbi, ya’ni temir buyumlarni katta kuch bilan tortuvchi chekka sohalari va ular orasida tortmaydigan neytral zonalar mavjuddir. Qutblarning biri doim shimolga, ikkinchisi esa janubga qaragan va shuning uchun shimoliy va janubiy qutblar deyiladi. Turli ismli qutblar o’zaro tortishadi, bir xillari esa itarishadi. Xuddi zaryadlangan jismlar elektr maydoni orqali ta’sirlashgani kabi magnit jismlar ham bir biri bilan magnit maydoni orqali ta’sirlashadi. Magnit maydon materiyaning maxsus turi bo’lib, u orqali harakat- lanayotgan zaryadlangan zarrachaga boshqa magnit momentga ega bo’lgan jism- larning o’zaro ta’siri o’rganiladi. Tabiatda magnit zarrachalari yo’q. Magnitni qancha bo’lsak ham alohida S qutb va alohida N qutb olib bo’lmaydi. XVIII asrda Daniyalik olim Ersted chaqmoq nazariyasini o’rganishda, chaqmoq ta’sirida temir buyumlarning magnitlanishi va kampasning magnitsizlanishini aniqladi. Bu esa magnit va elektr xodisalar o’zaro bogliq ekanligini ko’rsatadi. Ersted simdan tok oqayotganda uning atrofidagi magnit strelkasining yo’nalishi o’zgarishini aniqladi. Keyinchalik Fransuz olimi Amper tokli ikki o’tkazgichning o’zaro magnit ta’sirini aniqladi. Magnit maydonni grafik usulda tasvirlash uchun magnit kuch chiziqlari degan tushuncha kiritiladi. Magnit kuch chizigi deb – uning ixtiyoriy nuqtasiga o’tkazilgan urunma magnit maydonning shu nuqtasidagi musbat magnit qutbiga ta’sir etuvchi kuch bilan bir xil yo’nalgan xayoliy chiziqqa aytiladi. Magnit kuch chiziqlari doimo berk bo’ladi. Tokli o’tkazgich atrofida hosil bo’ladigan magnit maydon yo’nalishi parma qoidasiga asosan aniqlanadi. Unga binoan agar parma ilgarilanma harakat yo’nalishi tok yo’nalishi bilan mos kelsa, parma dastasining harakat yo’nalishi magnit maydon yo’nalishini ko’rsatadi.
Demak ikkalasi o’xshash. Shuning uchun 1820 y Amper doimiy magnitning sababchisi aylanma toklar ekanligi haqidagi gipotezani ilgari surdi. Aylanma toklar esa elektronlarning o’z o’qi va Yadro atrofida aylanishi natijasida hosil bo’ladi. Magnit maydonni miqdoriy tomondan baholash uchun magnit induksiya vektori degan tushuncha kiritiladi. Bir jismli magnit maydon induksiyasi birlik ramkaga ta’sir etuvchi maksimal magnit momentiga son jihatidan teng bo’lgan fizik kattalikdir. Download 1.37 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|