1. Biofizika va radiobiologiya fani, uning predmeti
Veterinariya terapiyasida magnit maydonning qo’llanilishi
Download 1.37 Mb. Pdf ko'rish
|
1-Maruza sirtqi1
|
Veterinariya terapiyasida magnit maydonning qo’llanilishi.
Magnitokardiografiya haqida tushuncha. Magnit maydonidan amalda ko’p maqsadlarda foydalanadilar. Medi-sinada kuchli magnit maydoni yordamida ko’zdagi temir buyumlarni jarrohliksiz olishda ishlatiladi. Organizmning ko’p qismi diamagnitdir. Orga-nizmdagi ion va molekulalar paramagnitdir. Organizmda ferromagnit zarrachalar yo’q. Organizmdagi biotoklar kuchsiz magnit maydoni hosil qiladi (magnitokardiografiya). Magnitobiologiya magnit maydonning organizmga ta’sirini o’rganadi. Qonning xarakteristikasi magnit maydonida o’zgarishi mumkin. Bunga sabab molekulalarning magnit maydonda oriyentirlanishi, ionlarning Xoll effekti tufayli siljishidir.
Yaxlit metallarda uyurmali toklar hosil bo’ladi. Bunday toklar biologik organlarda ham hosil bo’lishi mumkin. Fizioterapiyada uyurmali toklar yordamida terining ba’zi qismlarini isitishda foydalanadilar (induktoterapiya). Magnit maydoni yordamida qoramollar yutgan temir buyumlarni oshqo- zondan olish mumkin. Baland kengliklarda qutb yog’dusining ko’plab hosil bo’lishi, yer magnit maydonining ta’siri bilan tushuntiriladi. Kosmosdan yerga uchib kelayotgan zaryadli zarrachalar yerning magnit ta’sir doirasiga tushadi va maydonning kuch chi-ziqlari bo’ylab, ularga «o’ralgan» holda harakatlanadi. Yer magnit maydo- nining konfigurasiyasi shundayki, zarralar yerga asosan qutb sohalarida yaqinlashadi va erkin atmosferada yolqin razryad hosil qiladi. Rus olimi Chijovskiy
ko’plab biologik jarayonlarning davriy takrorlanishini aniqladi. Bu esa quyosh aktivligi o’zgarishi bilan bog’liqdir. Hayvonlar va hashoratlar populyatsiyasi, epidemiyalarning takrorlanishi, bir davrdan boshqa davrda hayvonlarning ko’chishi, inson va hayvon qon to’qimasi tarkibining o’zgarishi, tug’ilish va o’lish, hattoki avtomobil halokatlari va travmatizmning o’zgarishi ham magnit bo’ronlariga bog’liq ekan. Magnitobiologik effektlar asosan quyidagilardan iborat: 1. Doimiy magnit asosan tomirlarga, jigarga, o’pkaga ta’sir qiladi. 2. Leykosit va eritrositlar ko’payadi. 3. Miyaning elektr aktivligi oshadi. 4. Hayvonlar harakatchanligi oshadi. Baliq va qushlarda 4 10
Tl. magnit maydonda to’la harakati to’xtaydi. Yerning o’rtacha magnit maydoni 4 10 7 , 0 Tl. iboratdir. Qonning turli tomirlardagi tezligini o’lchash uchun maxsus elektro-magnit hisoblagich ixtiro qilingan. Bu qurilma zaryadlangan zarrachalarning magnit maydonidagi harakatiga asoslangan. Qonda juda ko’p zaryadli ionlar mavjud. Masalan, qon plazmasida 145 mmol/l Na + ionlari, 125 mmol/l C - ionlari mavjud. Boshqa ionlar konsentratsiyasi ancha kam, faraz qilaylik ma’lum miqdor bir zaryadli ionlar arteriyada tezlik bilan harakat qilayotgan bo’lsin va u magnit maydoniga joylashtirilsa, bu ionlar arteriyaning turli tomonlariga harakatlanadi. Arteriyada U potensiallar farqi hosil bo’ladi. U holda tezlik
(1.71) Demak, qon harakati tezligini o’lchash uchun potensiallar farqini bilish zarur. d – qon tomiri diametri. Erkin radikallar – molekula yoki molekulaning bir qismi bo’lib, u konpensasiyalanmagan elektron spinga ega. Erkin radikalning magnit momenti mavjud, shu sababli to’g’ridan-to’g’ri magnit kirituvchanlikni o’lchash yo’li bilan erkin radikalni aniqlash mumkin. 1944 yilda Zavoyskiy
elektron paramagnit rezonans usulini aniqladi. Bu usul moddaning magnit xossasi bilan bog’liq elektromagnit energiyaning yutilishiga, ya’ni elektron va atom Yadrosi magnit xossalariga asoslangan. EPR yordamida biologik tizimlarda erkin radikallarni aniqlash mumkin. Silliq sirtli urug’larni (beda, zig’ir, yo’ngichka) yovvoyi o’tlarning g’adur- budur sirtli urug’lardan tozalaydigan urug’ tozalash magnit mashi-nasini ishlashi
ham ferromagnit xossalariga asoslangan. Bu urug’lar aralashmasiga ferromagnit kukunlar aralashtiriladi. Ular yovvoyi o’t urug’lari g’adur-buduriga kirib qoladi va elektromagnit barabaniga tortiladi. Yerdagi hamma tirik jonzod kuchsiz statik elektr maydoni (SEM) ta’siridadir. Bu elektr maydoni yerdagi ortiqcha manfiy zaryadlar tomonidan hosil qilinadi. Yer shari o’tkazgich sifatida va atmosferaning Yuqori o’tkazuvchan qismlari ionosfera musbat zaryadi toklardan iborat bo’lib, sferik kondensatorni hosil qiladi va elektr maydon kuch chiziqlari ionosferadan yerga qarab yo’nalgandir. Yer elektr maydoniga undagi o’tkazuvchilarning hajm bo’ylab taqsimlanishi va atmosfera sharoitlari ta’sir ko’rsatadi. Yer sirtida o’rtacha maydon kuchlanganligi taxminan 150V/m. ga teng bo’lib, momaqaldiroq vaqti yuzlab marta oshadi. XX-asrda Yuqori kuchlanishli elektr liniyalarining ishga tushishi SEM kuchlanganligini 5 – 20 kV/m gacha oshirdi. Shu sababli bu maydonning tirik organizmga ta’sirini o’rganish muhimdir. SEM yordamida ishlov berilgan urug’lar o’suvchanligi tezlashganligi aniqlangan. XVII-asrda SEM yordamida davolash (franklinizasiya yoki statik dush) usullari ixtiro qilingan. Ular qo’llanilganda odam yoki hayvon 50kv kuchlanishli elektrodlar orasiga joylashtiriladi. Bu usul asab va boshqa kasalliklarni davolashda ishlatiladi, lekin hozirgacha bu maydonning tirik organizmga qanday mexanizm orqali ta’sir qilishi ma’lum emas. Fizik nuqtai nazardan olganda SEM to’qima va molekulalar tarkibidagi hujayraning qutublanishi bilan aniqlanadi, ya’ni jism sirtida elektr zaryadlari paydo bo’ladi va o’tkazuvchi qismlarda mikrotoklar hosil bo’ladi. 10 kV/m dan Yuqori bo’lgan kuchlanganlikda elektr maydon DNK molekulalardagi zanjirlarning uzulishiga olib keladi va xromasomalarning ajralishiga sabab bo’ladi. Xuddi, SEM kabi yerdagi har bir jonzod doimiy magnit maydon (DMM) ta’sirida hamdir. Yerning magnit maydonining kelib chiqish sabablari aniq bo’lmasada, uning asosiy xarakteristikasi ma’lumdir. Geomagnit maydonning o’rtacha qiymati taxminan 4 10 7 , 0 Tl ga teng. Lekin, yerdagi ayrim anomaliyalar tufayli ba’zi joylarda magnit maydon induksiyasi 4 10 2 Tl gacha ham yetishi mumkin. Yerning magnit maydoniga asosiy sabab yer tubidagi jarayonlardir, lekin bundan tashqari ionosferadagi elektr toklar ham unga ta’sir ko’rsatadi. Bular ichida eng kuchli ta’sir quyoshda bo’ladigan magnit bo’ronlaridir. Eng ko’p ma’lum bo’lgani 11 kunlik davriy sikldir. Lekin 27 kunlik sikl ham mavjud. Gravitatsion maydon kabi geomagnit maydon ham biosferaga ta’sir ko’rsatadi. Keyingi vaqtlarda magnit maydonning tirik organizmlarga biologik ta’siriga e’tibor qaratilmoqda. Olimlarning ko’p yillik izlanishlari tirik organizmda magnit maydoni ta’sirida quyidagi o’zgarishlar bo’lishi mumkinligini aniqladi. 1. Qonning magnitogidrodinamik tormozlanishi. Magnit maydoni ta’sirida biologik suyuqliklarda induksion toklar paydo bo’lib qon harakatini to’xtatadi.
2. Magnit maydoni ta’sirida bo’lgan nerv tolasi orqali harakatlanadigan elektr impulsiga Amper kuchi ta’sir qiladi va tola egiladi. Bu holda o’zinduksiya toki hosil bo’ladi va Lens qonuniga binoan to’xtaydi. 3. Nerv tolasida hamma molekulalar magnit momentiga ega bo’lib, ba’zi molekulalarni magnit momenti ancha katta bo’ladi. Ularning magnit maydoniga mexanik moment ta’sir qiladi va uni ma’lum yo’nalishda oriyentirlaydi. Biologik aktiv molekulalarda bo’ladigan o’zgarishi biokimyoviy reaksiya kinetikasi va biomembrana singdiruvchanligiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Doimiy magnit maydondan veterinariyada ko’p maqsadlarda foydalaniladi. Chorvachilikda ishlatiladigan poxol, somon va boshqa ozuqalar ichiga tushib qolgan turli xil metall parchalar magnit yordamida ushlab qolinadi. Barcha tirik organizmlar quyosh va kosmosdan kelayotgan elektromagnit maydon ta’sirida bo’ladi. Bu to’lqinlar diapazoni 10 MGs dan 10 GGs gachadir. Ammo, ularning intensivligi kichik va odatda 2 9
10 Download 1.37 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|