1. Birja tarixi

31.Birja bozorida kliring.
Kliring bu – o'zaro talab va majburiyatlarni hisobga olishdir. Birja kliringi bu – birja savdosi qatnashchilari o'rtasida kim, nimani, kimga va qaysi muddatda qarzligini belgilashga asoslangan kliring. Hisob-kitoblar bu – birja kliringi davomida aniqlangan, yakuniy natijasi odatda birja bitimi ob'ektini sotuvchidan xaridorga o'tkazish bo'lgan majburiyatlarni bajarish, shuningdek, xaridorning sotuvchi bilan shartnoma shartlari bo'yicha pul hisob-kitobi jarayonidir. Kliring va hisob-kitoblar zarurati bozor savdosining zamonaviy tashkil qilishdan kelib chiqadi. Eng oddiy bozor operatsiyasi uchta tarkibiy qismdan iborat: sotuvchi va xaridor o'rtasida bitim tuzish (og'zaki yoki yozma shaklda); bitim bo'yicha hisob-kitoblar (masalan, tovar narxini uning miqdoriga ko'paytirish va butu bitim narxini (bahosini) aniqlash); tovar va pul mablaag'larini bir-biriga berish yo'li bilan shartnomani ijro etish. Qoidaga ko'ra, faqat eng oddiy bitimni tuzishda sotuvchi va xaridor vositachilarsiz to'g'ridan-to'g'ri uchrashadi. Biroq zamonaviy birja (fond, fyuchers) bozorida sotuvchi va xaridor bitimlarni vositachilarsiz to'g'ridan-to'g'ri kamdan-kam hollarda tuzidilar. Ko'p hollarda ular bir-biridan vaqt va makon bo'yicha ajralgan bo'ladi. Birja tovarlari sotuvchi va xaridorlar o'rtasida bog'lovchi bo'g'in bo'lib odatda goh sotuvchi, goh xaridor rolida ishtirok etadigan birja vositachilari xizmat qiladi. Shunday qilib, birja bozor bitimining barcha qismlari alohida bo'lib olishi ro'y beradi: • (bitim) tuzish birlamchi sotuvchi va yakuniy xaridor o'rtasida emas, mijozlar va birja vositachilari o'rtasida amalga oshiriladi; • bitim bo'yicha barcha hisob-kitoblar, unda ishtirok etgan tomonlarning majburiyatlarini aniqlash kliring jarayonida tashki etiladi; • bitimni ijro etish (bajarish) «hisob-kitoblar» deb nomlanadigan jarayonda bo'lib o'tadi.
32.Valyuta birjasida birja savdosi qoidalari.
Савдода фақат акциядорлар ва биржа аъзолари қатнашиш ҳуқуқига эга. Биржага валюта операциялари ўтказиш лицензиясига эга бўлган банклар ёки давлатдан мос келувчи рухсатнома олган молия ташкилотлари аъзо бўлиши мумкин. Биржага аъзолар қабул ҳақида қарор Биржа кенгаши томонидан қабул қилинади. Биржа аъзолари 50 минг АҚШ доллари миқдорида ёки унинг рублдаги эквивалентида биржанинг суғурта фондига бадал ва бир марталик аъзолик бадали тўлайдилар. Биржа аъзолари қуйидаги ҳуқуқларга эга:

• 
  Биржа операциялари ўтказишда ўз номидан ва ўзининг ҳисобига, ўз номидан ва мижозлар ҳисобига иштирок этиш;
  
• 
  Биржа савдоси бўйича ҳисоб-китоблар тизимидан фойдаланиш;
  
• 
  Дирекция ва Биржа кенгашидан биржа аъзоларининг бевосита биржа фаолиятига алоқадор қарорлари ҳақида ахборот олиш;
  
• 
  Биржа кенгашига биржа фаолияти масалалари бўйича кўриб чиқиш учун таклифлар киритиш.
  

Биржа аъзоларининг мажбуриятлари:

• 
  Биржа Низоми қоидалари, биржада валюта операцияларини ўтказиш Қоидалари, биржага аъзолар қабул қилиш Қоидалари, биржада валюта битимлари бўйича ҳисоб-китоблар Тартибига амал қилиш;
  
• 
  Биржа кенгаши ва дирекциясининг биржа савдоси қатнашчилари фаолиятини тартибга солишчи қарорларини бажариш;
  
• 
  Биржада тузилган битимлар бўйича мажбуриятларни ўз вақтида бажариш;
  
• 
  Йиллик фаолият натижалари ҳақидаги малумотлар ва йиллик балансни очиқ матбуотда эълон қилиш;
  
• 
  Биржа аъзолари ўз дилерларининг фаолияти учун тўлиқ жавобгар ҳисобланади.
  

Ҳозирги пайтда биржа сессиялари шанба, якшанба ва байрам кунларидан ташқари ҳар куни ўтказилади. Савдо ташкилотнинг дилерлари- биржа аъзолари томонидан амалга оширилади. Дилерлар биржада ўз номидан ва ўз ҳисобига операцияларни амалга ошириш ҳуқуқига эга эмас. Биржа сессиясининг бошида дилерлар махсус операцион варақда расмийлаштириладиган валюта харид қилиш буюртмасини беради. Буюртмада охирги биржа савдоларида қайд қилинган курс бўйича хорижий валюта сотиш (сотиб олиш) суммаси кўрсатилади. Буюртмалар биржанинг махсус ваколатланган ходими – курс маклерига етказилади, унинг мажбуриятлари доирасига савдони ўтказиш ва хорижий валюталар жорий курсини белгилаш киради.