1. Birja tarixi

10. Birja tushunchasi nima?
Tovar birjasi bozor iqtisodiyotining tashkiliy rasmiylashtirligan, klassik instituti, rasmiy narx kotirovkasi va standartlar bo'yicha bitimlar tuzish vaqti va doimiy joyiga ega bo'lgan, muntazam faoliyat ko'rsatadigan tovarlar ulgurji bozoridir.
Birja – bozor mexanizmining tarkibiy qismi; u talab va taklif real nisbatini aniqlaydi, muvozanatli narxlarni shakllantiradi va ulgurji bozorni ularga yo'naltiradi, tovar massasini tovar muomalasi sohasiga jalb etishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, birja – xedjlash orqali narxni barqarorlashtirish vositasi, narx varqida tijorat chayqovlari vositasi va shu sababli investitsiyalash uchun jalb etuvchan soha hisoblanadi.
«Birja» atamasi ostida birja jarayonining o'zi ham, birja bitimlarini amalga oshirish, ularning natijalarini hisobga olish, sug'urta operatsiyalari, belgilangan qoidalarga rioya qilinishini ta'minlovchi mos keluvchi infratuzilma ham tushuniladi.
Birja jarayonini tartibga solish va nazorat qilish, birja savdosi qonuniyatlarini aniqlash, birja kon'yunkturasini baholash, talab va taklifni bashorat qilish ehtiyojlari birja faoliyatini statistik tadqiq etish zaruratini asoslab beradi.
Birja statistikasini o'rganish predmeti quyidagilar hisoblanadi: birja kon'yunkturasi, tovar massasi harakati, birja narx shakllanishi, birjada narx darajasi va tendentsiyalari, investitsion jarayonlar, sotuvchi va xaridorlarning daromad va yo'qotishlari, birjaning tovarlar bozoriga ta'siri, birja infratuzilmasi.
Birja savdosining bosh funktsiyasi bozorni narx haqidagi axborot bilan ta'minlash, riskni sug'urtalash va bozorda raqobat uchun sharoitlar yaratish hisoblanadi.
11. Birja ta’sischilari va a’zolari kimlar hisoblanadi?
Ўзбекистон Республикасининг «Товар биржалари ва биржа савдоси тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ биржани таъсис қилишда қуидагилар иштирок этиши мумкин эмас:
• давлат ҳокимияти ва бошқаруви олий ва маҳаллий органлари;
• банклар ва белгиланган тартиба банк операцияларини амалга ошириш лицензиясини олган кредит муассасалари;
• суғурта ва инвестицион компания ва фондлари;
• жамоат, диний ва хайрия ташкилотлари ва жамғармалари;
• қонунчиликка мувофиқ тадбиркорлик фаолиятини амалга ошира олмайдиган жисмоний шахслар.
Таъсисчилар сони қанчалик кўп ва уларнинг моддий-молиявий аҳволи қанчалик кучли бўлса, улар биржага шунчалик катта ёрдам кўрсата олади деб ҳисобланади, ваҳоланки, таъсисчилар сонининг кўплиги биржанги бошқаришни қийинлаштиради.
Биржа аъзоси деб унинг низом капиталини шакллантиришда иштирок этадиган, аъзолик бадаллари ёки биржа мулкига бошқа мақсадли бадаллар киритадиган ва таъсис ҳужжатларида кўзда тутилган тартибда унинг аъзосига айланган шахсларга айтилади.
Биржа аъзоси белгиланган ҳуқуқларга эга, у:
• биржа савдосида иштирок этиши;
• Биржанинг меъёрий ҳужжатарига мувофиқ уни бошқаришда қатнашиш;
• фойдани тақсимлашда иштирок этиш ва таъсис ҳужжатларида кўзда тутилган ҳолларда дивиденд олиш;
• биржа савдосида қатнашиш ҳуқуқини ижарага бериш (белгиланган тартибда ва фақат битта юридик шахсга).
Биржа аъзолари сони чекланган бўлиб, низом фонди ҳажмига ва битта акциянинг номинал қийматига боғлиқ бўлади. Акция биржа аъзоси ҳуқуқларидан фойдаланиш имконини беради. У биржадаги «жой» баҳосини ифодалайди. Жой бу – биржа аъзосининг мулкидир. У биржа аъзоси биржадан чиқадиган тақдирда сотиб юборилиши ёки ижарага берилиши мумкин. Жойнинг баҳоси Биржа қўмитаси томонидан белгиланади, у талаб ва таклифга боғлиқ бўлади.