1-bob. O’zbekistonda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi iqtisodiy o’sish va aholining turmush darajasini oshirishning asosiy omili sifatida

1.5. Raqamli iqtisodiyot rivojlanishining asosiy shart sharoitlari

IDS bashoratlariga kura, 2018 yilga kelib, hozirgi kunda aksariyat tarmoklarda etakchi mamlakatlar yigirmataligidan urin olgan kompaniyalarning uchdan bir kismi uning e-platformalaridan yangi servislar va biznes-modellar yaratish uchun foydalanadigan kayta kurilgan «eski» kompaniyalar va yangi da’vogarlar tomonidan jiddiy rakobat xis kiladi.

Taxmin kilinishicha, 2018-2020 yillarda jaxon iqtisodiyoti usishining industrial boskichi yakun topadi va uning kelgusi rivoji «lean production» tamoyillariga, adstitiv, nano- va biotexnologiyalarga asoslangan ishlab chikarishlarning kuprok ta’siri ostida amalga oshirila boshpaydi.
Mos ravishda, boshkaruv karorlari ishlab chikish va kabul kilish uchun talab kilinadigan axborot xajmi ortadi; tovarlar va xizmatlar ishlab chikarish buyicha boshkaruv strukturasi kayta formatlanadi; axoli va biznesning davlat organlari bilan uzaro aloqalari tizimida o’zgarishlar ruy beradi.
Ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishning ijobiy yunalishiga utish bosqichidagi asosiy omillar kuyidagilar xisoblanadi:
-elektron xukumat konstepstiyasini amalga oshirish;
-transport, U JKX va boshkalarni kompleksli axborotlashtirish bilan asoslanadigan «Raqamli shaxar» goyasini tatbik etish;
-yangi texnologik avlod tovarlarining bozorda ommaviy ravishda paydo bulishi (masalan, xaydovchisiz avtomobillar chikarish va b.);
-ZO-printerlar kullashning ortishi;
-«aklli» va uta ekologik uy kurish goyasini amalga oshirish, bu kata xajmdagi yangi pardozlash va k u r sh sh sh materiallari talab kiladi;
-organizmni yoshartirish, davolash bilan boglik innovastion tibbiy preparatlarga talabning usishi;
-turli xildagi mukobil va erkin bandlik shakllari, jumladan, autsorsing tarkalishi (buxgalteriya xizmatlari, dasturlash, ijodiy faoliyat va b.);
-potenstial ish beruvchi buyurtmalar joylashtiradigan kup sonli professional tarmoklar yaratish.
Sanab utilgan omillar tovar va elektron xizmat yigindisi sifatida kurib chikilishi mumkin bulgan Raqamli iqtisodiyot platformalarini kullash yuli bilan boshkaruv va ishlab chikarishdagi xarajatlarni kiskartirish bilan boglik.
Gap birinchi navbatda, xizmatlar buyurtmasi, resurslardan birgalikda foydalanish, kontragentlar tanlab olish, e-savdo, tulovlar va X.k. platformalar xakida boradi.
Texnologik jixatdan Raqamli iqtisodiyot yuridik va jismoniy shaxslar birgalikdagi faoliyat buyicha uzaro aloka kilishi mumkin bulgan muxitn ifodalaydi.
AT tufayli zamonaviy ishlab chikarishga tovarlar ishlab chikarish va xizmatlar kursatishda yukori tezlik va xilma-xillik tobora kuprok xos bulib bormokda. Bularning keyingisi uchun yangi maxsulotlar ishlab chikish va paydo bulishi tezligi va ularning xayotiylik davri kiskaligi xosdir.
Xizmatlar soxasida Raqamli texnologiyalar kagga xajmdagi operastiyalar bilan namunaviy vazifalarni arzon, kulay va vositachilarsiz kilishga kodir bulib, bunga Uber taksi buyurtmasi (biznesni «uberizastiya» kilish), elektron savdo, internet-banking va boshkalar misol bulishi mumkin. ya’ni iqtisodiyotning kuplab soxalarida daromadlilikni oshirish uchun vositachilarni avtomatik tarmok servislari (etarli darajada yaxshi ishlayotgan sayt yoki mobil ilova) bilan almashtirish mumkin. Biznesni bunday tashkil kilish xizmat kiymatini sezilarli pasaytirishga imkon berishdan tashkari tuliksiz bandlik va yakka tartibda ishlab chikarishning turli shakllari rolining ustunlik kiladigan yangi iqtisodiyot strukturasiga olib kelishi mumkin.
Kraud-fanding va kraudsorsing texnologiyalari xam iqtisodiy texnologiyada sifatida kurib chikilishi mumkin.
Vositachilarni bartaraf kilish, internetni rivojlantirish va «aklli» avtomatlashtirilgan servislar yaratish - bu xam kushilgan knymat olishga asoslanadigan iqtisodiyotlash xamkorlik va ne’matlar ayirboshlashga ketgan utish xarajatlari (jumladan «shering-iqtisodiyot»). Shu sababli rakobat uzaro maanfaatli kooperastiya va uzaro alokalarga urin bushatib beradi va kuprok vertikal alokalarga emas, teng uzaro munosabatlarga, bir-birini tuldirib turadigan xizmatlar takdim etishga assoslanadi. Bu erdan xizmatlar elektron savdosi va xajmining ortishi va
servislar sonining usishi kelib chikadi.
Raqamli iqtisodiyotning iqtisodiy axamiyati. Turli baxolarga kura, Raqamli iqtisodiyot biz uchun turli tarmoklarning 50%dan ortik mikdordagi ulkan o’zgarishlarni nazarda tutyapti. Buni shu bilan izoxlash mumkinki, axborot texnologiyalari va platformalari optimallashtirish va vositachilarni yukotish xisobiga samaradorlikni oshirgan xolda biznesmodellarni tubdan uzgartiradi.
Jaxon banki mutaxassislarining aniklashicha, yukori tezlikdagi internetdan foydalanuvchilar sonining 10% usishi YaIM yillik usishini 0,4% dan 1,4%gacha oshirishi mumkin.
Davlatlar YaIM dagi ulushi yiliga kariyb 20% usishi e-iqtisodiyot rolining axamiyati tan olinishi xisoblanadi, rivojlangan mamlakatlarda bu kursatkich urtacha 7%ni tashkil kiladi. 2010 yil Boston Consulting Group kompaniyasi raqamlashtirish xajmini 20 mamlakatdan iborat gurux uchun 2,3 trln doll. yoki ular YaIMning 4,1%i deb baxoladi.
Usish sur’ati saklanib kolgan xolda 10-15 yildan keyin bunday iqtisodiyotning jaxon YaIMdagi ulushi bashoratlarga kura 30-40%ga etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda jami ishlayotganlarning 1%i AKT sektoriga tugri keladi, bevosita unda nisbatan kichik sonda ish urinlari yaratiladi, birok yukori texnologiyalar ularning rivojlanishiga xizmat kiladigan boshka sektorlarda band bulganlar soni usmokda (AKT soxasida 1 ta ish urniga karshi 4,9 ta).
Raqamli iqtisodiyotda tadbirkorlik faoliyati va mustakil bandlik uchun yangi imkoniyatlar xam tez kengaymokda. Kuplab xolatlarda axborot texnologiyalarini rivojlantarishga investistiyalar iqtisodiy usish, yangi ish urinlari tashkil kilish, axoli va biznes uchun yangi xizmat turlari paydo bulishi, elektron xukumat loyixalari doirasida davlat boshkaruvi xarajatlarining kiskarishi kurinishida dividendlar olishga imkon berdi.
Birok bir kator mamlakatlarda ulardan foydalanishdan umumiy samara kutilgandan sustrok bulib chikdi va bir xilda taksimlanmadi.
Maksimal Raqamli dividendlar olish uchun texnologiyalarning rivojlanish uchun muxim axamiyatga ega bulgan, Jaxon banki guruxining Ma’ruzasida «analogli kushimchalar» deb atalgan boshka omillar bilan uzaro aloqal ar xarakterini chukurrok tushunish zarur.
Ular katoriga kuyidagi tarkibiy kismlar kiradi:
-dinamik ishbilarmonlik muxiti yaratadigan xamda korxonalar va uy xujaliklariga yashash muxiti kulayligini oshirish, turli xarajatlarni pasaytirish, innovastiyalar va rakobat uchun Raqamli texnologillardan tulik ma’noda foydalanishga imkon beradigan va yukori dinamikali ishbilarmonlik muxiti yaratadigan normativ-xukukiy baza;
-biznes va davlat xizmatchilariga AT imkoniyatlaridan foydalanish
imkonini beradigan kunikmalar;
-axborot texnologiyalaridan foydalanishga yordam beradigan institutlar (davlat agentliklari va xususiy kompaniyalar).
Birok Raqamli iqtisodiyotdan iqtisodiy samarani baxolash electron servislar va meta-ma’lumotlarga ulanish vositasida iqtisodiy obektlar uchun mumkin buladigan alokalarni xisoblab chikish bilan boglik bulgan kiyinchiliklar tufayli oson emas.
Buning okibatida turli axborotlashtirish loyixalariga, ayniksa, davlat mikyosida investistiyalar kiritish maksadga muvofikligini asoslab berish oson emas. Kurinib turibdiki, u yoki bu faoliyat soxasida yaratilgan gigabayt ma’lumotlar kiymatini xisoblab chikishning doim xam imkoni bulmaydi. Baxolash xilma-xil bulishi mumkin.
Raqamlashtirish yangi iqtisodiy texnologiyalar shakllantirish omili sifatida. Zamonaviy axborot platformalarini birlashtirish asosida uzaro alokalar yangi ijtimoiy modellari yangi iqtisodiy texnologiyalar (YaIT) amalda mujassam etilishiga olib keladi. Bu erda tashkiliy boshkaruv tizimiga «kiritiladigan», iqtisodiyot agentlarining uzaro alokalariga transakstiya xarajatlarini maksimal darajada pasaytirishni ta’minlaydigan axborot maxsulotini (ma’lumotlar, goyalar, bilimlar) maksadli yunaltirilgan tarzda yaratish, uzatish, saklash va aks etgirish
uchun tulakonli texnologiya platformalariga birlashtirilgan ma’lumotlarni kayta ishlashning tamomila yangi usullari va vositalari yigindisi tushuniladi.
YaIT asosiy tamoyillari kuyidagilardan iborat:
-tamomila yangi biznes-modellar ishlab chikish;
-turli axborot texnologiyalari va ulardan iqtisodiyotning real sektorida tashkiliy-texnologik jaryonlarda foydalanishni optimal birlashtirish;
-transakstiya xarajatlari va moddiy resurslar ishlab chikishda kullanadigan moddiy resurslarni minimallashtirish.
YaIT zamonaviy axborot texnologiyalari asosida va real iqtisodiy sharoitlarga muvofik rivojlanadi.
Agar ilgari ishlab chikarish, savdo va moliya texnologiyalari izchillik bilan rivojlangan bulsa, hozirgi paytga kelib, asosan gorizontal uzaro alokalarga (uzini-uzi tashkil kilish va singulyarlik), innovastion tadbirkorlik (uzini-uzi rivojlantirish), axborot injiniringi (uzini-uzi takomillashtirish) va iqtisodiy jarayonlarni
avtoformalizastiyalashga (avtostrukturalash) asoslanadigan zamonaviy axborotlashgan iqtisodiyotning asosi bulgan YaIT paydo bulgan.
YaIT moddiy asosini data-markazlar xamda axborotni tizimlashtirish va taxliliy kayta ishlash uchun zamonaviy ATplatformalari tashkil kiladi.
Biznes-taxlil va boshkaruv konsaltinga buyicha xizmatlar «provaydingi» rivojlanishi dolzarb axamiyatga ega.
Yangi institutlar - axborot-konsalting xizmatlari va davlat rivojlanish agentliklari ishbilarmonlik muxitini takomillashtirishda tashkiliy asos xisoblanadi.