1-bob. O’zbekistonda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi iqtisodiy o’sish va aholining turmush darajasini oshirishning asosiy omili sifatida

1-BOB. O’ZBEKISTONDA RAQAMLI IQTISODIYOTNING
RIVOJLANIShI IQTISODIY O’SISh VA AhOLINING TURMUSh
DARAJASINI OShIRIShNING ASOSIY OMILI SIFATIDA

1.1.Raqamli iqtisodiyot tushunchasi, maqsadi va vazifalari
Hozirgi kunda servis biznesida barqarorlikka erishish ilgari misli
ko’rilmagan darajada juda qiyin bo’lib turibdi. Mustahkam raqobatli
ustunlikka erishish, eng yuqori cho’qqiga chiqqach esa, u yerni ushlab qolish
oson emas. Xususan, amerika statistika ma’lumotlariga kura, 2000 yil
Fortune 500 dan o’rin olgan kompaniyalarning 52%i hozirgi kunga kelib
mavjud emas. Yana bir muxim ko’rsatkich: Standard & Poor’s 500 ga kiradigan
kompaniyalar o’rtacha umr uzunligi 1960 yilda 60 yilni tashkil qilgan
bo’lsa, 2020 yilga kelib 12 yilga qisqaradi.
Yetakchilik muddatining bunday besh karra qisqarishining sababi -
butun biznesning, jumladan, servis biznesining Raqamli asoslarga utishi
sanalib, biz hozirgi kunda bu xodisaning guvoxi va katnashchisi bulib
turibmiz. «Raqamli inqilob» (Digital Disruption) - taxlilchilar orasida
Xam, kompaniyalar direktorlar kengashilarida xam dolzarb mavzu sanaladi.
Servis biznesi «default» Raqamli biznesga aylanmokda. Bir tomondan,
Xech kim fotobiznesda bir paytlar plenkadan «raqam»ga sakrab o’tish
vaktini utkazib yuborgan Kodak qismatini takrorlashni istamaydi. Boshqa
tomondan, Amazon, Uber, Airbnb va boshqalar Raqamli inqilobdan qanday
qilib foydalanish - biznes yuritishning tamomila yangicha sxemalari o’ylab
topish va amalga oshirish mumkinligini ko’rsatadi. Internet dastlab
onlayn-vitrina kabi, keyinrok esa onlayn-magazin rolida oflayn-biznesga
qo’shimcha sifatida ko’rib chiqilgan vaqtlar o’tib ketdi. Xayot saxnasiga yangi
avlodlar - internetda tarmogida «yashaydigan» yoshlar - chikib kelishi
biznesni onlayn («raqamli») bulishga, birinchi navbatda, default majbur
kiladi¹.
Insoniyat global o’zgarishlar davriga kadam qo’ydi. Yakin vaktlarda
inson xayot faoliyatining asosiy soxalari - iqtisodiyot va boshkaruv, fan
va xavfsizlik yangicha shakl va mazmunga ega buladi. Inson uzgacha bulib
koladi, bu esa ijtimoiy munosabatlarning o’zgarishiga olib keladi.
Raqamli texnologiyalarning xayotimizga kirib borishni davom ettirishi -
kelajak dunyosiga xos bulgan xususiyatlardan biridir. Bu
mikroelektronika, axborot texnologiyalari va telekommunikastiyalar soxalaridagi tarakkiyot bilan izoxlanadi. Shunday kilib, raqamlashtirish - ob’ektiv, mukarrar jarayon bulib, uni tuxtatishning iloji yukdir.
Raqamlashtirishga yuldosh bo’ladigan eng jiddiy xavf-xatarlardan biri o’rta va past malakali ixtisosliklar orasida ommaviy ishsizlik istiqboli hisoblanadi. Urta sinf vakillari keskin kamayib ketishi mumkin, chunki birinchi navbatda aynan shu ish urinlari avtomatlashtiriladi va «robotlar bilan almashtiriladi». Faol, ma’lumotli, mexnatga layokatli axolining etarli darajada yukori gurmush tarziga urganib kolgan sezilarli kismi «garb turmush tarzida yul chetiga chikib koladi». Birok Raqamli dunyo щu kadar tezkorlik bilan shakllanadiki, boshka malakaga ega bulgan kadrlar takchilligini kafolatlash mumkin buladi. Shu sababli hozircha kim o’zgarishlarga tayyor bulsa, buning uchun unda xali vakt bor.
Uzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev 2018 yil 3 iyulda «Uzbekiston Respublikasida Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish buyicha chora-tadbirlar tugrisida»gi PK-3832 son karorni imzoladi².
Karorda Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish buyicha eng muxim vazifalar belgilab berilgan.
Uzok istikbolda «raqamli» (elektron) iqtisodiyot ogir jismoniy mexnatga maxkum odamlarning erkinlik xakida kup asrlik orzularini ruyobga chikirishga kodir bulgan vositaga aylanishi mumkin. Ijod, fan (xam fundamental, xam amaliy) va san’at uchun keng imkoniyatlar schiladi. Kupchilik uchun kutilmaganda intellektual jamiyatning «sovet» modeliga talab paydo buladi.
Raqamli inqilob kaysidir tarmoklar va mamlakatlarga ilgarirok va kuchlirok, boshkalarga esa kechrok va kamrok daxl kilgan. Servis xizmatlari, media va kungilocharliklar birinchi bulib, ulardan keyin esa telekommunikastiya kompaniyalari va banklar raqamlashtirishga mubtalo buldi. Lekin taxdilchilarning umumiy fikrlari va kompaniyalar menejerlari orasida utkazilgan surov natijalari buyicha pirovardida raqamlashtirish u yoki bu darajada xammamizga daxl kiladi.
Bugungi kunda biz xar bir moxiyatni u yoki bu olamga mansub sanagan xolda identifikastiya kilishimiz mumkin, lekin ma’lum vakt utgandan sung kupchilik ob’ektlar uchun bunday taksimlashni amalga oshira oliaymiz.
Bunday misollar bugunning uzidayok mavjud: IP-kamera yoki Tarmokka ulangan boshka xar kanday uzatgich — u kaysi olamning bir kismi xisoblanadi? Shubxasizki, ular ikkala olam xodisalarining moxiyati sanaladi. Mobil telefon bugungi kunda kuplab ma’lumotlarni: telefon raqamlari, tugilgan kun xakida ma’lumot, fotosuratlar, parollar va xk.ni saklaydi. Biz elektron kurilmaga usiz uzimizni yukotib kuyadigan va ishga layokatsiz bulib koladigan xotiramiz funkstionalining bir kismini berdik. Biz xatto telefon bilan jismonan boglanmagan bulsakda, funkstional jixatdan biz uzimizni u bilan bir butun deb xis kilamiz. Real va virtual dunyolarning birlashib ketish jarayoni boshlanda va uni tuxtatishning imkoni yuk deb aytish uchun aloxida bir jasurlik shart emas.
Real va virtual dunyolarning birlashuvi natijasida yangi gibrid dunyo xosil kilinib, unda biz uchun hozirgi kunda odatiy bulgan konun va koidalardan fark kiladigan boshka konun-koidalar amal kil ad i. Shu nuktai nazardan aytish joizki, kolgan iqtisodiyotdan aloxida ravishda buladigan «raqamli» iqtisodiyot mavjud emas (aynan shu sababdan biz «raqamli» iqtisodiyot atamasini yozishda kushtirnokdan foydalanamiz):
«Raqamli» (elektron) iqtisodiyot bu - gibrid dunyo sharoitlarida mavjud bulgan iqtisodiyotdir.
Gibrid dunyo bu - real dunyoda virtual dunyo orkali barcha «xayotiy axamiyatga ega» xarakatlarni amal ga oshirish imkoniyati bilan ajralib turadigan real va virtual dunyolar birlashuvi natijasidir. Bu jarayon uchun axborot-kommunikastiya texnologiyalari (AKT) kiymatining pastligi, yukori samaradorligi va Raqamli infratuzilma ochikligi zarur shartlar xisoblanadi.
Raqamli o’zgarish nima degani? Raqamli biznes bu - jismoniy va Raqamli dunyolarni birlashtiradigan yangi biznes-modellar paydo bulishi,
- tushuntiradi taxlilchi kompaniya Gartne. MIT Cloan Scool of Management
Raqamli o’zgarishni «korxonalar kiymati va unumdorligini tubdan oshirish uchun zamonaviy texnologiyalardan foydalanish» sifatida ta’riflaydi.
Ijtimoiy tarmoklar, smartfonlar bozori, internetga keng polosali ulanish, mashinali ukitish texnologiyalari va sun’iy intellektning «portlab» usishi kompaniyalar faoliyat yuritayotgan dunyoni uzgartirib yuboradi. Ular yoki yangi «nisha»larni egallagan, yoki mavjud «nisha»larni
uzgartirgan xolda o’zgarishlarga moslashib olishi lozim. Shunday bulib
chikadiki, tashkilotlarni Raqamli uzgartirish bu - yangi axborot texnologiyalarining rivojlanishi va butun dunyo buylab faol tarkapishiga
javob xisoblanadi.
Rastamli uzgartirish turli darajalarga erishib, ular urtasidagi fark
ikkita atama - «Raqamli kurinishga keltirish (ostifrovka)» va «raqamlashtirish (stifrovizastiya)» urtasidagi fark bilan bir xil ma’noga ega. Raqamli kurinishga keltirish bu - axborotni jismoniy vositalardan Raqamli vositalarga utkyazishdir- Raqamli kurinishga keltirishga misollar - elektron kitoblar, videokurslar, suratning Raqamli nusxasini yaratish va x k. Bunda axborot strukturasining o’zgarishi ruy bermaydi: u fakat elektron shaklga ega buladi, xolos. Raqamli kurinishga keltirish kupincha mavjud biznes-modelni takomillashtirish va biznes-jarayonlarni optimallashtirish uchun foydalaniladi.
Raqamlashtirish bu - Raqamli shaklda yangi maxsulot yaratishdir.
Masalan, multiplikastiyali dinamik ukuv kursi yoki xujjatni sharxlashning interaktiv tizimi - bu raqamlashtirishdir. Raqamlashtirish asosida yaratilgan maxsulotni uning sifati jiddiy yukotmasdan turib jismoniy vositalarga utkazishning imkoni yuk, shu sababli raqamlashtirish, Raqamli kurinishga keltirishdan farkli ravishda, biznesga sezirarli darajada keskin rivojlanish va ngi rakobatli ustunliklar kulga kiritishga imkon beradi.
Amalda Raqamli uzgartirishning ikkita yunalishi mavjud. Birinchi
yunalish bu - mavjud biznes-jarayonlarda odamlar ishtirokini minimallashtirish uchun ularni avtomatlashtirish va robotlashtirishdir.
Ikkinchi yunalish - eksponenstial tashkilot yaratish maksadida olingan boshkaruv tizimini masshtablashtirishdir. Eksponenstial tashkilot deganda biz ularni masshtablashtirish xuddi shu soxada ishlaydigan boshka tashkilotlar bilan takkoslaganda kamida un baravar yukori bulishini tushunamiz.
Sir emaski, kompaniyalarning mintakaviy va xalkaro ekspansiyasi kupincha boshkaruv tizimini jaxon darajasida nusxa kupaytirish kiyinligi bilan tuxtatib turiladi. Tez usish muammolari kupincha nusxa kupaytirishda asosiy muammo xisoblanadi. Avtomatlashtirish xisobiga Raqamli uzgartirish boshkaruv tizimi va biznes-jarayonlarni tsandartlashtirishga, demak, ularni jaxon mikyosida tez rivojlantirishga imkon beradi.
Bunga misol kilib mintaka kulami, auditoriyalar xajmi va ukituvchilar soni bilan chegaralangan biznes-maktabdan milliy yoki xalkaro mikyosdagi biznes yaratishga mikon beradigan ta’lim jarayonini uzgartirishni keltirib utish mumkin. Ta’lim jarayonini Raqamli kurinishga keltirish xarajatlarni minimallashtirish, bunda ukuv kurslarini ukituvchi gapiradigan tilni tushunadigan cheklanmagan auditoriya uchun ochik kilishga imkon beradi.
Eksponenstial tashkilot yaratishning asosiy shartlaridan biri xizmatlarni bir xillashtirish imkoniyati xisoblanadi, agar xizmat bir xillashtirilgan bulsa, ushbu xizmatlarni takdim etishni boshkarish tizimi xam bir xillashtirilishi va kelgusida avtomatlashtirilishi mumkin.
Raqamli uzgartirishda xarajatlar jiddiy kiskarishi mumkin bulib,
faol sotuvlar tashkil kilishsiz eplashtirishga imkon berardi. Kompaniyani virusli marketing va «sarafan» radiosi orkali ilgari surish
mumkin bulib, bu narx buyicha demping va xizmatlar buyurtma kilish uchun
Raqamli interfeys xisobiga minimal xarajatlar blan biznesning «portlab» usishini ta’minlaydi.
Biznes-jarayonlarni uzgartirish. Biznes-jarayonni Raqamli uzgartirishning mazmuni vazifalarni jarayon kursatkichlari urtasida uzatish jarayonini avtomatlashtirishdan iborat bulib, buni allakchonlar
VRMS (Business Process Management Cuite) sinfidagi tizimlar yordamida
bajarish mumkin bulgan. Raqamli uzgartirishning ikkinchi boskichi aloxida operastiyalarni bajarishni avtomatlashtirish xisoblanadi. Masalan, mijozning ishonchliligini baxolash, xuddi ukuv kursi tinglovchilari orasida test sinovi utkazish kabi, avtomatik ravishda amalga oshiriladi. Operastiyalarni avtomatlashtirish uchun kupincha matematik algoritmlar yoki xatto sun’iy intellekt asosida mustakil ravishda karor kabul kiladigan «Raqamli robotlar» foydalaniladi.
Aytish mumkinki, Raqamli iqtisodiyot: