1-bob. O’zbekistonda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi iqtisodiy o’sish va aholining turmush darajasini oshirishning asosiy omili sifatida

1.2.Raqamli iqtisodiyot ta’rifi
Hozirgi kunda dunyoda Raqamli iqtisodiyot xodisasini umumiy bir tushu nish mavjud emas, shunday bulsada, kuplab ta’riflar mavjud
Bir nechta atama mavjud: “Raqamli iqtisodiyot (digital economy)”, “elektron iqtisodiyot (e-esopotu)”, “internet-iqtisodiyot (internet economy)", “tarmok iqtisodiyoti (network economy)”, “virtual iqtisodiyot
(virtual economy)”. Moxiyatan ularning barchasi sinonim xisoblanadi.
Raqamli iqtisodiyot - ularni taрlil kilish natijalaridan foydalanish va katta xajmda kayta ishlash an’anaviy xujalik yuritish shakllari bilan takkoslaganda xar xil turdagi ishlab chikarishlar, texnologiyalar, asbob-uskunalar, tovarlar va xizmatlarni saklash, sotish va yetkazib berish samaradorligini jiddiy ravishda oshirishga imkon beradigan Raqamli ko’rinishdagi ma’lumotlar asosiy ishlab chikarish omili sanalgan xujalik faoliyatidir.
Bizning fikrimizcha, ushbu ta’rif juda tugri, lekin foydalanish uchun biroz nokulay. Bir tomondan, uzil-kesil ta’rifning yukligi kuplab xususiy va tor ixtisosli savollarni predmetli muxokama kilish uchun tusik xisoblanmaydi. Lekin, boshka tomondan, ushbu kitobdan maksad - Raqamli iqtisodiyot fenomenini integral
kurishni shakllantirish ekanligi sababli biz uz ta’riflarimizni taklif kilishga jazm etdik. «Raqamli» iqtisodiyot bu - gibrid dunyo sharoitlarida mavjud buladigan iqtisodiyotdir.
Ushbu ta’rif mutlako tugri bulib, moxiyatni aks ettiradi, lekin kutilayotgan o’zgarishlarni tushuntirmaydi va mos ravishda, amaliy yuzaga utganda undan foydalanish kiyin. Aynan shu sababli biz kuyidagi funkstional ta’rifni ifodaladik:
«Raqamli» (elektron) iqtisodiyot bu - axborot, jumladan, personal axborotdan foydalanish xisobiga barcha katnashchilarning extiyojlarini maksimal darajada kondirish uning uziga xos xususiyati bulgan iqtisodiyotdir. Bu axborot-kommunikAQShya va moliya texnologiyalarining rivojlanganligi, shuningdek, birgalikda gibrid dunyoda barcha iqtisodiy faoliyat sub’ektlari — tovarlar va xizmatlar yaratish, taksimlash, ayirboshlash va iste’mol kilish jarayoni ob’ektlari va sub’ektlarining tulakonli uzaro aloka kilish imkoniyatini ta’minlaydigan infratuzilma ochikligi tufayli uringa ega bulishi mumkin.
«Tulakonli» uzaro aloka kilish uchun barcha iqtisodiyot ob’ektlari va sub’ektlari sezilarli Raqamli tarkibiy kismlarga ega bulishi lozim.
Masalan, hozirgi paytda avtomobilning iste’mol xususiyatlari va xavfsizlik kursatkichlari uning xisobiga sezilarli darajada yaxshilanadigan «raqamli» tarkibiy kismlari (dasturiy ta’minot va datchiklar) avtomobil kiymatining yarmidan kupini tashkil kiladi. Vakt utishi bilan kuplab tovarlar va xizmatlar kiymatining sezilari kismi uning Raqamli tarkibiy kismi bilan belgilanadi. Bunday tovarlar “aklli” buyumlar deb ataladi. Raqamlashtirishda yoki ularning asosiy xususiyatlari jiddiy yaxshilanishi (masalan, avtomobil xavfsizligi usadi va uning ekspluatastiya kiymati pasayadi), yoki yangi xususiyatlar paydo bulishi (ovoz bilan boshkarish, internet yoki mobil telefondan turib masofadan boshkarish va x-k.) lozim.
Kognitiv texnologiyalari yordamida intellektuallashtirilgan internetda axborot izlab topish mashinalari mavxum millionlab ssыlkalar bermay kuyadi. Ular yaratilayotgan referatlar inson idrok kilishi uchun ochik, ishonchli va tulik bulishida musobakalashib, tuplangan ssыlkalarni uzlari kayta ishlay boshlaydi. Bu dunyoni “shaffof” kiladi. Bu dunyoda aldab bulmaydi, chunki yolgon darxol fosh buladi, obru-e’tibor esa eng muxim kpital sanaladi. Iste’molchi ishlab chikaruvchini mustakil ravishda topadi, avtomatik xujjataylanmani xisobga olgan xolda esa u tugridan-tugri barcha kontragentlari bilan uzaro aloka kilishi mumkin
buladi. Shu tarika M2S (manufacturer to customer, ishlab chikaruvchi -iste’molchiga) biznes modeli va bunda ushbu iste’molchi uchun zarur (yoki kungildagi) original xususiyatlarga ega bulgan tovar ishlab chikarish kuzda tutiladigan shaxsiylashtirilgan ishlab chikarish mumkin bulgsh S2M modeli paydo buladi.
Bulutli xisob natijalari (Cloud Computing) - axborot texnologiya konstepstiyasi b^lib, eng kichik espluatastiya xarajatlari yoki provayderga
murojaat bilan tezkor takdim etilishi va bushatilishi mumkin bulgan konfigurastiya kilinadigan xisoblash resurslari umumiy xajmiga talabga
xamma joyda va kulay tarmok ulanishi ta’minlashn kuzda tutadi.
Ma’lumot uzatish tarmoklari, serverlar, ma’lumot saklash kurilmalari, servis dasturlari - birgalikda xam, aloxida ravishda xam resurslarga misol bulishi mumkin. Boshkacha kilib aytganda, Bulutli texnologiyalar - bu kompyuter resurslari Internetdan foydalanuvchiga surov buyicha (on demand) onlayn-servis sifatida takdim etiladigan ma’lumotlarni kayta ishlash texnologiyalaridir.
Aytish zarurki, bulutli texnologiyalar vujudga kelayottan raqamli
iqtisodiyot poydevoriga ulkan xissa kushgan. Bu xissa fakat texnologik tarkibiy kismlar bilan chegaralanmaydi, balki iqtisodiy va goyaviy tarkibiy kismlarni xam uz ichiga oladi. Bulutli texnologiyalar rivojlanishi, masalan, talab buyicha ishlab chikarish (production opdemand), xizmat sifatida dasturiy ta’minot (software as a service) kabi
kelajak biznes-modellarining aksariyati uchun asosiy goyaga va kuplab iqtisodiy uzaro alokalar uchun tamoyilga aylanadigan tushunchalar paydo bulishiga olib keldi.
Buyumlar Interneti bu - kuplab texnologiyalarni birlashtiradigan, datchiklar bilan jixozlanganlik va internetga barcha uskunalarning ulanishini kuzda tutadigan konstepstiya bulib, masofadan turib real vakt rejimida (jumladan, avtomatik rejimda) jarayonlarni monitoring, nazorat kilish va boshkarishga imkon beradi.
Bugungi kunda ikkita yirik yunalish shakllangan: buyumlar Interneti (IoT - Internet of Things) va buyumlar sanoat Interneti (IIoT – Industrial Internet of Things). Instrumental jixatdan ushbu texnologiyalar bir-biriga juda uxitshib ketadi, asosiy fark esa bajarilishi lozim bulgan vazifada: agar buyumlar internetining asosiy vazifasi bu - xilma-xil (modellar va bashoratlar tuzishda ustuvor foydalaniladigan) ma’lumotlar tuplash bulsa, buyumlar sanoat Internetining bajarishi lozim bulgan vazifasi ishlab chikarishni avtomatlashtirishdan iborat (datchiklar kursatkichlari buyicha rsurslar va kuvvatlarni masofadan turib boshkarish).
Ovum, Machina Research va Nokia taxlilchilarining bashoratlariga
kura, 2019 yilga kelib ulangan sanoat kurilmalari soni 530 mln. birlikdan ortadi, 2025 yilga kelib esa ularning soni 20 dan 200 mlrd. birlikkacha bulishi kutilmokda.
Kuplab mamlakatlarda ishlab chikarish resurlarini boshkarish
texnologiyalarini rivojlantirish, jumladan, ulardan virtual foydalarish manfaatlarida, Raqamli iqtisodiyot yaratish va uzgartirish
davlat daturlarida bajariladi: Germaniyada Industrie 4.0, AK^Shda Advanced Manufacturing Technology, Xitoyda asosiy e’tibor ilgor texnologiyalar joriy kilish, sifat va innovastiyalarga karatiladigan ishlab chikarishni rivojlantirish strategik konstepstiyasi, Buyuk Britaniyada Innovate UK, Avstrapiyada National Digital Economy. 1oT-platformalar yaratish va joriy kilish buyicha loyixalar, amaliy dastur servislari ishlab chikish Rossiyada xam amalgi oshirilmokda. Internet tashabbuslarni rivojlantirish jamgarmasi (FRII) internetni rivojlantirish yul xaritasini ishlab chikdi va buyumlar interneti Assostiastnyasini ta’sis etdi. Rosstandart doirasida faoliyat kursatadigan «Kiberfizicheskie sistemы» standartlashtirish buyicha yangi texnik kumita faoliyati doirasida buyumlar interneti soxasida standartlar ishlab chikish va kabul kilish rejalashtirilgan.
Katta ma’lumotlar (Big Data) - inson idrok kiladigan natijalar olish makadida strukturalangan va strukturalanmagan (jumladan, mustakil
manbalardan olingan) ma’lumotlar kayta ishlash uchun muljallangan usullar, vositalar va yondashuvlar yigindisidir. Katta ma’lumotlar katta
xajm bilan, xizma-xillik va yangilanish tezligi bilan taviflanadi, bu
axborot bilan ishlash standart usullari va vositalarini etarli darajada
samarasiz kshgab kuyadi. Shunday kilib, katta ma’lumotlar texnologiyasi bu
- katta xajmdagi axborot asosida karor kabul kilish vositasidir.
Katta ma’lumotlar boshlangich ma’lumotlar katta tanlamasi mavjud
bulgan joylarda paydo buladi. Ularning asosida makrodarajadagi xodisalarni taxlil va bashorat kilish, ijtimoiy xulk-atvor modellarini urganish, shuningdek, ilmiy eksperimentlar statistika ma’lumotlari va trendlarni aniklash mumkin.
Tijorat loyixalari uchun xam, davlat loyixalari uchun xai katta ma’lumotlar soxasida muammo bu ma’lumotlarni yakuniy xiobda kullash buyicha vazifalarni boshlangich kismi xisoblanadi.
Taxlil algoritmidagi sunggi trendlarni biladigan va kelgusi xisob kitoblar tezligini baxolay oladiganlar emas, balki ushbu texnologiyalarni kullash asosida uzok muddatli va asoslangan moliyaviy model yarata oladiganlar bugungi kunda katta ma’lumotlar soxasida ekspertlar xisoblanadi.
Nimaga fsщat mщalliy uskunstarda 5G milchiy tarmogini yaratish masteadini kuymaslik kerak ekan?
Axborot texnologiyalarining ushbu yunalishi 2010 yildan faol rivojlana boshladi. Hozirgi kunga kelib, katta ma’lumotlarni kayta ishlashga imkon beradigan kup onli usullar va kompleksli daturiy maxsulotlar mavjud, chunonchi ShM, Oracle, Microsoft, Hewlett-Packard, EMC,
Apache Software Foundation (HADOOP) va x.k.