1-bob. O’zbekistonda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi iqtisodiy o’sish va aholining turmush darajasini oshirishning asosiy omili sifatida

> uchta segmentda kurib chikiladi (ya’ni kaerda rivojlanadi):
• real tovarlar va xizmatlar ta’minotchilari va xaridorlari sektori;
• dasturiy ta’minot va texnologiyalar ishlab chikuvchilar sektori;
• konunchilik bazasi, kadrlar tayyorlash tizimi, barcha turdagi ma’lumotlar uzatish va saklash kanallari kurinishidagi infratuzilma.
> kuyidagi yunalishlarni uz ichiga oladi (ya’ni nimya rivojlantiriladi):
• Big data;
• sun’iy intellekt;
• blokcheyn;
• kvant texnologiyalari;
• ishlab chikarish texnologiyalari;
• sanoat interneta;
• robototexnika;
• simsiz aloka;
• virtual reallik.
Bu mantikka rioya kilgan xolda «kim uchun» rivojlanish sekstiyasini kushib kuyishni istardik. Bu atamaga kuprok uzil-kesillik baxsh etgan bulardi.
«Big data soxasida asosiy muammo ushbu ma’lumotlarni kullash buyicha
vazifaning avvalboshdan kuyilishi sanaladi».
Virtual dunyo bilan uzaro alokalar sifatida Raqamli iqtisodiyotdan Raqamli modellashtarish va buyumlar internetigacha. Albatta, milliy iqtisodiyotda milliy kriptovalyuta kurinishidagi Raqamli valyutasiz amallab bulmaydi.
Kuplab axborot tizimlari operastiyalarni insondan kura yaxshirok, tezrok va arzonrok bajaradi, bu esa xatolar sonini minimallashtirish bilan bir paytda misli kurilmagan darajada tezkor xarakat kilishga erishish imkonini beradi. Talabalarga yordam berish uchun robotyordamchilar, robot-jurnalistlar va xatto vazifalarni odamlardsh kura samaralirok taksimlaydigan robot-raxbarlarga misollar mavjud.
U yoki bu jarayon davomida bir-biri bilan uzaro aloka kiladigan axborot servislari tuplami servis biznes-jarayonlarini Raqamli uzgartirishning natijasi xisoblanadi. Kuplab banklar hozirda karz oluvchini baxolash jarayonlarini inson ishtirokisiz amalga oshirmokda.
Yangi shaklagi kompaniyalarda taksi chakirishda mijoz va xaydovchi urtasidagi barcha uzaro alokalar axborot tizimi yordamida amalga oshirilib, odam ishtiroki xatto kuzda xam tutilmayapti.
Lekin biznes-jarayonlardan odamlar ishtirokini doim xam tulik istisno kilish mumkin emas. Bunda Raqamli uzgartirish tezkor rejimda ma’lumotlar tuplashga imkon beradi va robototexnika texnologiyalari yordamida Raqamli aloka kanallari buyicha masofadan turib boshkarishi ta’minlaydi. Bunday o’zgarishlarga misollarni xizmatlar soxasida, neft kazib chikarish, elektr energetikasi va ishlab chikarishda kuzatish mumkin.
Shak-shubxasizki, zamonaviy biznesda «Raqamli uzgartirish» suz birikmasi tobora kuprok yodga olina boshladi. Aftidan, jaxon mikyosida faol rivojlanayotgan yangi texnologiyalar tez orada bizning IT xakidagi tasavvurlarimizini tubdan uzgartirib yuboradi.
Raqamli axborot ularga asoslanadigan asosiy texnologiyalardan biri bu - buyumlar internetidir. Ya’ni, kuplab maishiy uskunalar elektr tarmogiga ulanganligi odatiy, lekin ikkinchi darajali xisoblanadi, jismoniy dunyoning tobora kuplab ob’ektlari internetga ulanmokda, bu esa axborot tuplash va xatto bu ob’ektlarni masofadan turib boshkarishni xam ta’minlamokda. Amalda internetda tashki dunyo va ob’ektning turli kursatkichlaridan iborat bulgan jismoniy ob’ektning virtual nusxasi paydo bulib, ushbu ob’ektni internet orkali boshkarishga imkon bermokda.
Buyumlar internetiga misol kilib masalan, texnik yordam xizmatiga aniklangan buzilishlar va rejadan tashkari ta’mirlash doirasida almashtirish lozim bulgan extiyot kismlar ruyxatini yuboradigan kinoteatrdagi proektorni keltirib utish mumkin.
Buyumlar interneta rivojlanishining keyingi boskichi buyumlarning nafakat odam bilan, balki uzaro aloka kilishi xam xisoblanadi, bu konveyerli liniyalarda, texnik ta’mirlash tizimida, logistika va boshka kuplab biznes soxalarida avtomatlashtirilgan uzaro alokalarga erishish imkonini beradi. Lekin xali echimini kutib turgan masalalar xam bor, chunonchi: elektr energiyasini minimal tarzda iste’mol kiladigan elektronika, shuningdek, buyumlarning uzaro aloka kilishi uchun yangi aloka standartlari yaratish.
Raqamlashtirish bilan boglik yana bir innovastion yunalish bu – tuldirilgan reallikdir (Augmented Reality, AR). Real dunyoga virtual dunyo ob’ektlarini kushishga imkon beradigan tuldirilgan reallik texnologiyasi eng istikbolli texnologiya xisoblanadi. Tasavvur kiling, kuchada ketayotib, yoningizda bulgan odamlar va ob’ektlar xakida kushimcha axborot kurasiz. Tuldirilgan reallikka misollar mavjud bulib, faol kullanmokda, Toshkentdagi ayrim parklarda jismoniy dunyo ob’ektining virtual dunyo ob’ektiga boglanganini kursatadigan belgilarni uchratish mumkin. Tuldirilgan reallik elementlari bulgan uyinlar faol tarkalmokda, magazinlarda virtual kuzgular va kiyim kiyib kurish xonalari mavjud, tuldirilgan reallik avtomobillarda xam sinab kurilmokda.
Biznesda virtual reallik texnologiyalari u kadar faol kullanmaydi, u yerda hozir ZO-modellashtirish texnologiyalariga talab kuchlirok. Real dunyoning Raqamli ZB-modellarini tuzishga misollar servis soxasi korxonalari, kurilish kompaniyalari, murakkab texnologik maxsulotlar ishlab chikaruvchilar, neft kazib chikarish va boshka tarmoklar xisoblanadi.
ZO-modellashtirish doirasida nafakat ob’ektlar modellarin! Tuzish xakida, balki ularni ma’lumotlar bilan tuldirish xakida xam gapirish mumkin bulib, bu uz navbatida, boshkaruv karorlari kabul kilish jarayonini optimallashtirishga va okibatda maxsulotlarni loyixalashtirish vositalarini ularni ishlab chikarish vositalari bilan boglashga imkon beradi.
Shu bilan bir paytda virtual reallik texnologiyalarini ommaviy joriy kilish yulida insonning virtual reallikdagi yanada xakkoniyrok ishtirokini ta’minlaydigan uskunaparning yangi variantlarida virtual dunyoni aks ettirishning realligini oshirish kerak buladi.
Shubxasizki, Raqamli iqtisodiyot robototexnika bilan chaibarchas boglik. robotlarning insonlar xayotidagi ishtiroki fantastlar tomonidan kup marta muxokama kilingan, lekin hozirda robotlar bizning real xayotimizga kirib kelmokda. Odamlar ishlab chikarishda bajaradigan odstiy funkstiyalarni ularning urniga bajarish xatolar sonini kamaytirish xamda ishlarni bajarish tezligini oshirishga imkon beradi. Sir emaski, kuplab sanoat kompaniyalari yiguv liniyalari va logistikada robototexnikani faol kullaydi, bu inson omilining axamiyatini pasaytirish va minimal sonda odamlar jalb kilishga imkon beradi.
Sanoat robotlari kiymatini (baxosini) pasaytirish ularni kullashdan iqtisodiy samaradorlikka erishish imkonini yaratadi va odamlar amalda kanday kilib mexanizmlar avtomatik rejimda inson ishtirokisiz maxsulot ishlab chikarishini kuzatib turishiga tugri keladi xolos.
Germaniyada xattoki Industry 4.0 atamasi xam paydo bulgan bulib, u avtomatlar ishlab chikarish jarayoni doirasida uzaro aloka kiladigan tulik avtomatlashtirilgan ishlab chikarish va logistika tarmoklari tuzishni kuzda tutadi. Robototexnika, buyumlar Interneti, sun’iy intellekt va ZO-bosmaning uygunlashuvi hozirgi paytda krossovkada tortib avtomobillargacha bulgan maxsulot ishlab chikarish buyicha tulik mexanizastiyalashgan fabrikalar kurishga imkon bermokda.
ZO-bosma. Bu kurilish tarmoklari va mashinasozlikni uzgartirib yuborishi mumkin bulgan yana bir texnologiyadir. Polimerlar, beton, metall va xatto oltindan xam maxsulot bosib chikarishi mumkin bulgan 3D printerlarning juda kup mikdorda yaratilishi ishlab chikarish stiklini tushunishning uzini uzgartiradi, chunki kuplab maxsulot turlarini uydan chikmasdan, fakat uch ulchamli model va ZO-printerga ega bulgan xolda olish mumkin buladi.
ZO-bosmani uzlashtirishga mashinasozlik xam faol kushilgan bulib, bu erda detallarni «klassik» usulda olishdan kura bosib chikarish arzonga tushadi.
Kiyim-kechak va oyok kiyimi dizaynerlari xam uzlarining yangi maxsulotlarini bosib chikarmovdalar. K uruvchilar, zargarlar, tibbiyot xodimlari xam uz biznes jarayonlarida ZE-bosmadan faol foydalanmokda.
Uzini uzi bosib chikarishi mumkin bulgan printer xam yaratilgan, Xitoy
kompaniyalari esa istalgan shaxe uy sharoitlarida uzi uchun ZO-printer yigib olishi mumkin bulgan konstruktorlar chikara boshlagan. Garchi texnologiya yulida xali murakkab maxsulotlar bosib chikarish bilan boglik savollar turgan bulsada, oyok kafti xususiyatlarini xisobga oladigan yangi krossovka bosib chikarish mumkin buladigan murakkab tarkibiy kismli maxsulotlar bosib chikarish imkoniyati paydo bulishining extimoli yukori. Asosiysi, bu ishni uydan chikmasdan xam bajarsa buladi.
Texnologiyalar sinergiyasi. Innovastion Raqamli texnyulogiyalarni birgalikda kullash nafakat u yoki bu biznes-jarayonni uzgartirishga, balki bungacha xali mavjud bulmagan maxsulot olib chikkan xolda tarmokni tulik kayta tashkil kilishga xam imkon beradi. Raqamli uzgartirishda eng kizikarlisi ruy berayotgan o’zgarishlar va ushbu barcha texnologiyalarni birgalikda kullash mumkinligidadir. Sinergetika nazariyasi atamalarida aytish mumkinki, ijtimoiy tizim doimiy o’zgarishda buladi, institustional shakllar tasodifiy o’zgarishlari (fluktuastiya) – tizim mikrodarajasida tartibsizlik kursatkichi va uning rivojlanish imkoniyatidir. Ayrim fluktuastiyalar shu kadar kuchli bulib chikadiki, kelgusi rivojlanish traektoriyasini belgilab berib, sifat o’zgarishlarini yuzaga keltiradi.
Buyumlar Interneta virtual dunyoni real dunyo bilan birlashtirishga imkon beradi, sun’iy intellekt esa buyumlar Internetidan olingan juda katta xajmdagi ma’lumotlar tuplamlari asosida xulosalar va karorlar shakllantirishi mumkin. Tuldirilgan va virtual reallik yangi dunyoni inson kuziga kurinadigan kilib kuyadi. Robototexnika va 3D-6ocMa esa kuplab muntazam bajariladigan operastiyalarni avtomatlashtirishp imkon beradi.
Aytish mumkinki, kuplab ilgor texnologiyalar paydo bulishi odamlar xayotini uzgartirib yuboradi, bir kancha eski kasblarni yukotadi va yangi kasblar yuzaga keltiradi, shak-shubxasiz, dunyoni Raqamli dunyoga aylantiradi. Dunyoni bunday raqamlashtirish barcha tarmoklarda o’zgarishlarga olib keladi va, asosiysi, kuplab yangi kompaniyalar paydo buladi, bunda Raqamli uzgartirish tulkinida uziga URIN topibgina kolmasdan, uni boshkaradigan kompaniyalar etakchiga aylanadi.
Agar xamma muammolarni xal kilishning uddasidan chikilsa va Raqamli uzgartirish buyicha vakolatlar markazi yaratiladigan bulsa, tarmokda yangi texnologiyalar ularni kondirishga imkon beradigan imkoniyatlar va mijozlarning extiyojlarini taxlil kilishni boshlash zarur. Sungra ichki biznes-jarayonlar va xizmatlarni standartlashtirish
istikbollarini aniklash va ularni Raqamli shaklga utkazish rejasini shakllantirish lozim.
Raqamli uzgartirish tashabbuslari kupincha ularning akstiyadorlari uz biznesini yangi darajaga olib chikish va yangi bozorlarni uzlashtirish istagida bulgan urta xajmdagi kompaniyalar tomonidan bildiriladi.
Raqamli uzgartirish yulidan borayotgan uzbek kompaniyalariga misollarni
bank sektori, telekommunikastiyalar, ta’lim, xizmatlar soxasi va axborot texnologiyalari soxasidan keltirish mumkin.
Birok, afsuski, Raqamli uzgartirish davlat mikyosida kullabkuvvatlanmagan va milliy tijorat kompaniyalari tavakkal kilgan xolda ishlab, kupincha chet ellik rakobatchilarga yutkazib kuyadi. Axir kuplab xorijiy mamlakatlarda startaplar ekotizimi mavjud bulib, ularning doirasida yangi goyalar paydo bulmokda va sinovdan utganidan sung tijorat echimlariga aylanmokda. Kelgusida bu texnologiyalar yoki yirik xalkaro kompaniyalar tomonidan dunyo mikyosida nusxa kupaytirish uchun xarid kilinadi, yoki jaxon darajasidagi yangi innovastion 1T-kompaniyalar tashkil kilish uchun asos bulib xizmat kiladi.
Yukorida bayon kilinganlardan kelib chikib, xulosa tarzida kuyidagi fikrlarni bildirishni istardik.
Birinchidan, raqamlashtirish bu - xamma joyda kuzatiladigan real vokelikdir. Yangi Raqamli ekotizimlar yaratish orkali «xammaning iqtisodiyoti» vujudga kelishiga misollar hozirgi kunda sanoatning turli tarmokdarida vujudga kelmokda. Media, chakana savdo va bank soxasidagi kompaniyalar eng rivojlangan kompaniyalar xisoblanadi. Masalan, chakana savdo magazinlari ijtimoiy tarmoklarda ishtirok etishimizni taxlil kilish yordamida bizning didimizga mos keladigan yangi tovarlar tuplamlarini yaratadi. Bank xisob raqamlari egalari operastiyalarni etakchi internet-kompaniyalar bilan birgalikda banklar tomonidan yaratilgan echimlar orkali amalga oshirmokda. Bunda raqamlashtirish neft va gaz kazib chikarish kabi an’anaviy tarmoklarga xam kirib bormokda. Hozirning uzida resurslar soxasi kompaniyalari jiddiy vaziyatlarni bashorat kilish uchun «bulutdagi» katta xajmdagi ma’lumotlarni kayta ishlash yangi vositalaridan foydalanib, neft maydonlarini nazorat kiladigan uchuvchisiz uchadigai kurilmalar yordamida Raqamli axborotlarni taxlil kilmokda. Kuplab yirik xalkaro neft-gaz kompaniyalari allakachon maxsulot ishlab chikarish sifati va samaradorligini oshirishga yunaltiribgina kolmay, u yoki bu ishlab chikarish uchastkalarida muayyan natijalarga kratilgan «Intellektual konlar» dasturini amalga oshirishni boshlagan.
Ikkinchidan, hozirning uzida raqamlashtirish global mikyosga ega - «Raqamli ekotizimlar»ga misollar turli tarmoklar va kompaniyalarda mavjud. Biz yildan-yilga shunga yakinlashib boramizki, bizning xayotimiz va faoliyatimiz ushbu tizimlar doirasida amalga oshiriladi. Agar yul xaritasi xakida gapiradigan bulsak, birinchidan, buyumlar interneta olamida uzgargan odatlardan tobora kup narsa kutiladi: «bizni topadilar» «biz izlaymiz»dan ustunlik kiladi. Shu sababli kelajak brendlarini shakllantiradigan kompaniyalar uz mijozlari uchun taklifni kerakli joyda va kerakli vakgda gavdalantirishga imkon beradigan texnologiyalar xakida bosh kotirishi lozim.
Uchinchidan, bugungi kunda iqtisodiyotda kompaniyalar urtasida bozordagi munosabatlarni sezilarli darajada uzgartiradigan o’zgarishlar kuzatilmokda. Bostirib kelayotgan buyumlar interneta bozorning barcha katnashchilarini - kompaniyalardan tortib iste’molchilar, maxsulotlar, servis va jarayonlargacha - umumiy birdunyoga kuchirib utkazishni amalga oshirmokda. Bu esa ishlab chikaruvchilarni, platformalar va ilovalarni, kurilmalar ishlab chikaruvchilar va xizmat kursatuvchilarni birlashitradigan yangi «Raqamli ekotizimlar» paydo bulishi tufayli ruy bermokda.
Uzgarayotgai dunyoda uzini topish va yangi xamkorlar bilan «dustlashish» zarur. Kompaniyalar ekotizimning almashtirib bulmaydigan kismiga aylanishi yoki uni uzlari yaratishi lozim. Bu erda ran moliya va vakolatlarda xam emas, balki xamkorlar urtasidagi ishonchda, sa’yxarakatlarni birlashtirishda, takdim etilayotgan xizmatlar yoki tovarga yangicha karashda xisoblanadi. Siz boshka sanoatlardan foydalanishingiz yoki uzingiz va ular uchun bu «xammamiz uchun iqtisodiyot»da nagijani kupaytirish uchun xamkorlarga berishingiz mumkin bulgan narsani topiщdir.
Bir kator davlatlar (Shveystariya, Angliya va boshkalar) mos geluvchi Markaziy banklar tomonidan emissiya kilinadigan va nazorat kilinadigan Blokcheyn texnologiyasini kullagan xolda ishlab chikilgan uzining virtual valyutalarinii yaratish istagini ma’lum kilgan. Bir tomondan, Blokcheyn va boshka texnologiyalar joriy kilinishi, albatga, davlat virtual valyutalari ishonchliligini oshiradi, boshka tomondan esa, bunday etdashuv kriptovalyutalar goyasiga zid keladi va ularga tulik ma’noda karshilik kursata olmaydi. Nima bulganda xam barcha davlatlar uzining moliya tizimi va iqtisodiy tizimini ularning bir kismi tartibga solinmaydigan bir nechta valyutaning parallel ravishda muomalada bulishiga tayyorlashi lozim.