1-bob. O’zbekistonda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi iqtisodiy o’sish va aholining turmush darajasini oshirishning asosiy omili sifatida

Karra ma’lumotlar bilan ishlash usullari ular uchun zarur bulgan axborot manbalari bulib kuyidagilar xizmat kilishi mumkin:
-Internetda foydalanuvchilar xulk-atvori loglari;
-avtomobillardan transport kompaniyasiga GPS-signallar;
-bankning barcha mijozlari tranzakstiyalari xakida axborot;
-yirik chakana tarmokdagi barcha xaridlar xakida axborot;
-kup sonli shaxar IP-videokameralaridan olingan axborot;
-sanoat interneta texnologiyalari bilan jixozlangan katta ishlab
chikarish datchiklaridan axborot va x.k.
Ma’lumotlar tuplamlari soni shiddat bilan usmokda, demak, ularni kayta ishlash texnologiyalariga talab xam ortmokda.
Virtual valyutalar - Raqamli dunyo valyutlari. Bitkoin, kriptovalyutalar va Blokcheyn.
Ushbu kitobda biz bu tushunchalarni aylanib u t a sh i m i z va yoritib
bermasligimiz mumkin emasdi, chunki ular, birinchidan, xakikatda Raqamli ikgisodiyotga munosabati bor, ikkinchidan, oxirgi paytlarda ushbu muammoga kizikish ortgan sharoitlarda aytib u'gilgan atamalarni tushunmaslik va lakillatishlar kuzatilmokda. Xakikatda bu juda keng doiradagi masalalar, lekin biz ularning moxiyatini kiska va oddiy kilib tushuntirishga xarakat kilib kuramiz.
Virtual (raqamli/elektron) valyuta bu - moddiy timsolda mujassam topmagan, tulakonli pul belgisi sifatida foydalanish mumkin bulgan pul mablaglaridir.
Kriptovalyuta bu - kriptografik algoritmlarni maxsus kullashga asoslangan emissiya, virtual valyuta turi ("ulja", mayning).
Tranzakstiyalar bloklari zanjiri (Block Chain / Blokcheyn) bu - taksimlangan ma’lumotlar tuplamlarini tuzish metodologiyasi bulib, bunda xar bir kayd egalik kilish tarixi xakidagi axborotdan iborat buladi, bu esa uni kalbakilashtirish imkoniyatini kattik chegaralab kuyadi.
Blokcheyn virtual valyuta tizimlarida operastiyalarni bajarish va ularning tarixini saklash uchun kullanadi.
Bitkoin (Bitcoin) bu - mavjud virtual valyutalar ichida birinchisi va eng tarkalgani; kriptovalyuta xisoblanadi va Blokcheyn texnologiyasidan foydalanadi.
Virtual valyuta kriptovalyutalarga mansub bulmasligi va Blokcheyn texnologiyasidan foydalanmasligi xam mumkin. Kriptovalyuta bulmagan virtual valyutalarga Yandeks-pul, Veb-mani (WebMoney) va Knvi-xamyonni (Qiwi) misol kilib keltirish mumkin.
Kupchilik virtual valyuta, kriptovalyuta va Blokcheyn atamalarini adashtirib yuboradi va ularni sinonim sifatida kullaydi, lekin bu fakat birinchi virtual valyuta — Bitkoin uchun tugridir. Gap shundaki, Blokcheyn texnologiyasi maxsus Bitkoin uchun ishlab chikilgan va ma’lum vakt davomida boshka xech kaerda kullanmagan, hozir esa bunday emas.
Blokcheyn texnologiyasi asosida ishlab chikilgan Bitkoin kriptovalyutasi ixtiro kilingan va emissiya kilingan. An’anaviy elektron tulov tizimlari bilan takkoslaganda oddiy foydalanuvchi sifatida men uchun kriptovalyutani rivojlantirishdan maksad nima va u men uchun nimasi bilan kizikarli buladi?
Blokcheyndan pul nominali nukgai nazaridan emas, balki davlat reestrlari yuritish soxasida foydalanish umuman boshka ran. Davlat sektorida blokli zanjirlar bilan eksperimentlar butun dunyo buylab tezlashmokda. AK.Sh soglikni saklash va boshka bir kator tarmoklarda, Shvestiya mulk xukukini ruyxatdan utkazishda, Buyuk Britaniya pensiya ta’minoti soxasida aynan shu yulni tanlagan.
Bunday loyixalarda davlatning risklari kriptovalyutalar yaratish bilan takkoslaganda ancha pastrok buladi. Shu bilan birga, ulardan olinadigan ijtimoiy samara, Raqamli va oddiy iqtisodiyotga kushiladigan xissa yukori buladi. Masalan, xisob-kitoblarga kura, fakat AҚЩ1ning uzida mulk xu kiki ni ruyxatdan utkazish soxasida Blokcheyn joriy kilish yiliga 2-4 mlrd dollar tejashga imkon bergan bulardi. Buvda tejamkorlik operastiyalar tezlashuvi bilan, demak, tijorat sektorining rivojpanishi bilan birga kuzatiladi.
Biz u xakida kuynda gapirib utadigan xususiyatlar tufayli Blokcheyn texnologiyasi tobora kuprok kullanmokda: mualliflik xukuki, saylovchilar ovozini xisoblash, tashabbus kraudfayndnngi, ijtimoiy obru-e’tibor, sugurta, reklama, stavkalar va x.k.
Texnologiyalar va algoritmlar moxiyatiga kirishib utirmasdan, Blokcheyn texnologiyasining asosiy ajratib turadigan xususiyatlarini sanab utamiz:
-ma’lumotlar kup marta takrorlangan bulib, barcha katnashchilar tomonidan yaratilgan va kullab-kuvvatlanadigan taksimot tarmogida saklanadi, bu esa uni buzib kirishni amalda imkonsiz kilib kuyadi;
-xar bir axborot uz tarixiga ega bulib, bu axborotning kelib chikishi va uning xakikiyligini tekshirishga imkon beradi;
-ma’lumotlar tuplamini tuzish xususiyatlari uni xakerlar xujumlariga yoki gayrikonuniy xarakatlarga nisbatan chidamli kilib kuyadi.
Blokcheyn texnologiyasining sanab utilgan xususiyatlari kriptovalyutalarning asosiy xususiyati - ishonchlilikni asoslab beradi:
1. kalbakilashtirish imkonsizligi;
2. ugirlash imkonsizligi.
Shuningdek, klassik kriptovalyutalarning kuyidagi xususiyatlarini kayd etish zarur:
3. umumiy emissiya markazi yukligi;
4. ochik dasturiy kod;
5. tashki tartibga solish yukligi (dasturiy kodda kiritilgandan tashkari);
6. transchegaraviylik.
Ishonchlilikdan tashkari, kriptovalyutalar foydalanuvchilarni foydalanish kulayligi va tranzakstiya xarajatlari minimalligi bilan xam jalb kiladi. Bitkoin (yoki boshka xar kanday kriptovalyuta) kiymati maxsus birjalarda (kriptobirja yoki virtual valyutalar birjasida) belgilanadi. Boshkacha kilib aytganda, kuplab virtual valyutalar moddiy ta’minotga ega emas, balki ijtimoiy shartnoma shakli xisoblanadi.Ta’kidlash joizki, valyutalar, obligastiyalar, akstiyalar, veksellar va boshka shu kabi moliyaviy vositalar mutlak kupchiligi xam ijtimoiy shartnoma shakli xisoblanadi va tulik moddiy ta’minotga ega bulmaydi.
Birok agar klassik valyuta kiymati asosan uni emissiya kiladigan mamlakatning moliyaviy-iqtisodiy va siyosiy tarkibiy kismlariga boglik bulsa, kriptovalyutalar kiymati fakat foydalanuvchilar kutadigan natijalar bilan belgilanadi.
Import uskunalarda aloka tarmokdarining rivojlanishi, agar shunday xolat ruy beradigan bulsa, bugungi kunda Raqamli iqtisodiyotning usishidan kura kuprok kiskarishiga olib keladi. Asosiy e’tiborni aynan ishlab chikarishga karatish nuktai nazaridan robototexnika va sanoat uskunalarini dasturiy boshkarish kabi ustuvorliklarni tanlash kerakdir.
Dasturni boshkarishda ishlab chikarishning rivojlanshini AT-soxasidan ajratish, umumiy mavxum Raqamli “kozon”dan aloxida kilish va e’tiborni muayyan loyixalarga karatish lozim, lekin bunda murakkab va super innovastion loynxalar shart emas.
Elektron biznes va elektron tijoratni boshkarish soxasida uziga xos
gururi bulgan Deyv Cheffining (Dave Chaffey) fikriga kura, elektron iqtisodiyot (e-economy) — dinamik tizim bulib, uning asosida onlayntexnologiyalardan foydalanish xisobiga iqtisodiy va ijtimoiy ne’matlar olish maksadida turli davlatlar fukarolari, biznes va xukumat urtasidagi uzaro alokalar topiladi.
Mualliflarning fikriga kura, Raqamli (elektron) iqtisodiyot - onlayn-texnologiyalarga asoslangan va xayotiy ne’matlarga extiyojlarni kondirishga yunaltirilgan, bu esa, uz navbatida xujalik yuritishnig yangi usullari shakllantirishni kuzda tutadigan va davlat tomonidan tartibga solishninga amaliy vositalarini tapab kiladigan ishlab chikarish, ayirboshlash va iste’mol jarayonlarida yuzaga keladigan munosabatlar yigindisidir.
Unga kura Raqamli shakldagi ma’lumotlar ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatning barcha soxalarida asosiy omil sanalgan Uzbekistan Respublikasi “Raqamli iqtisodiyot” dasturi milliy suverenitetni va iqtisodiy usishni ta’minlaydi, fukarolar turmush sifatini yaxshilaydi va mamlakat rakabotbardoshligini oshiradi.
Dasturni amalga oshirish ilgor texnologiyalar joriy kilish yulidagi xukukiy gusiklarni tugatish;
Raqamli iqtisodiyot uchun infratuzilma yaratish (tarmoklar, ma’lumotlarni kayta ishlash markazlari, apparat kismi); ta’lim tizimini takomillashtirish;
maxalliy kompaniyalarni - Raqamli texnologiyalar soxasida vakolatlar markazlarini kullab-kuvvatlash va boshkalarga yunaltiriladi.
Dastur maksadlari:
1) Uzbekiston Respublikasi Raqamli iqtisodiyot ekotizimi yaratish;
2) Raqamli iqtisodiyot, institutlar va infratuzilmani rivojlantirish uchun sharoitlar yaratish;
3) global bozorda rakobatbardoshlikni oshirish.
Ruy berayotgan o’zgarishlarni xisobga olgan xolda Raqamli iqtisodiyot deganda shuningdek, iste’mol kimmatini oshirish xamda asosiy natijalarga erishish - xarajatlarni kiskartirish va mexnat uiumdorligini oshirish xisobiga biznes rakobatbardoshligini oshirish maksadida katga ma’lumotlar bilan almashinish va Raqamli texnologiyalar imkoniyatlari asosida biznes-jarayonlarni yulga kuyish va biznesmodellar shakllantirishni xam tushunish lozim. Ushbu xolatda ran internet tarmogida biznes tashkil kilayotgan kompaniyalarga xos bulgan biznes-modellar xakida xam, tarixan iqtisodiyotning barcha sektorlarida offlayn xujalik faoliyatini amalga oshiradigan an’anaviy biznes (kazib olish sanoati, kishlok xujaligi, kayta ishlash sanoati, xizmatlar soxasi) xakida xam boradi.
Uzok yillar davomida Raqamli iqtisodiyotni urganish va ushbu soxadagi ekspertlar vakolatlari fakat Raqamli iqtisodiyot bilan boglash kabi, texnologiyalarga chukur nazar solmasdan Raqamli iqtisodiyotning moxiyatini tushunishning imkoni yuk deb ta’kidlashga imkon beradi.
Raqamli iqtisodiyotni yangi xizmatlar turlari paydo bulishi va ularning YaIMdagi ulushi usiщi, yangi biznes-modellar, internet tarmogida biznes olib boradigan kompaniyalar kapitallashuviga, foydalanuvchilar — kontent iste’molchilari, katnashchilar soniga, bozorda agregatorlar va yangi turdagi boshka kompaniyalar paydo bulishiga va rakobat kurashi xarakterining o’zgarishiga bogliklik tavsiflaydi. Ishlab chikarish stikliga Industriya 4.0 texnologiyalarini joriy kilish, kiymat yaratishning gorizontal zanjirlarini kiskartirish, moslashtirilgan maxsulot va xizmatlarga utish, personifikastiya kilingan xizmat kursatish, innovastiyalar xayotiylik dasturining kiskarishi va yangi texnologiyalarni bashorat kilish kiyinligi muxim axamiyatga ega. Raqamli iqtisodiyot belgilari katoriga shuningdek, iste’molchilar ongida maxsulot (xizmat)
xakida fikr shakllantirishda ijtimoiy tarmoklar rolining usib borishini, jamoaviy ongdan foydalanishga imkon beradigan yangi texnologiyalar paydo bulishini, moddiy resurslardan birgalikda foydalanishni, dropshipping modeli buyicha omborsiz va surovlar asosida biznes yuritishni, intellektual mulk uchun yangi listenziyalardan foyalanishni, ta’lim muassasalari bitiruvchilari vakolatlarining parchalanish tezligini va real ish urinlarini uz ichiga oladi. Bu ruyxatni yana davom ettirish mumkin.
Bugungi kunda Raqamli iqtisodiyot, elektron biznesni va elektron
tijoratni boshkarish ilmiy bilimlarning fanlararo soxasiga kiradi. Aynan ular zamonaviy yoshlarni va Raqamli iqtisodiyot evolyustiyasini kuzatibgina kolmay, unda uzi xam ishtirok etayotganlarni kiziktiradi.
1. Birinchi navbatda, internet vujudga kelgunga kadar ulardan foydalanish imkoni bulmagan yangi xizmat turlari paydo bulishi. 1990 yildan boshlab hozirgi vaktgacha onlayn-texnologiyalar va internet tarmogi imkoniyatlaridan foydalanishga asoslangan tovarlar va xizmatlar yangi bozorlari shakllandi, masalan, messenjerlar, agregatorlar, internetKIDiruv, internet-reklama, internet-savdo, elektron kouching, elektron ukitish va b.
2. Elektron biznes vakillari bulgan kompaniyalar kapitaplashuvi tugridan tugri foydalanuvchilar (kontent iste’molchilari, katnashchilar) soniga va ularning usish tezligiga boglik. Bu kompaniyalarni sotishdan yukori daromad olishga olib keladi.
3. Rakobat kurashi xarakterining o’zgarishi. Bozorda agregatorlar va yangi turdagi boshka kompaniyalar paydo bulishi.
Katiy ishonch bilan aytish mumkinki, elektron tijoratning yangi texnologiyalari va rakapi iqtisodiyot ta’siri ostida biznes-modellar uzgaradi. Bu bozorda xizmatlar taklifi strukturasining sezilarli, ba’zida esa jiddiy o’zgarishida namoyon buladi va rakobat kurashi xarakterida aks etadi.
4. Raqamli iqtisodiyot biznes uchun tezkor biznes-taxlil asosida yangi goyalar izlab topish va mijozlar bilan tezkor kaytuvchan aloka amalga oshirish imkonini beradi, bu esa kompaniyalarga potenstial mijozlarning innovastion istaklariga zudlik bilan javob kaytarishga imkon beradi. Bunga Google Analytics, “Yandeks.Metrika” va boshka bepul servislar paydo bulishi xizmat kildi.
5. Raqamli iqtisodiyot innovastiyalar xayotiylik davrinnig kiskarishi bilan tavsiflanadi. Bu ommaviy ishlab chikaruvchilarning yangi modeldagi smartfonlar, kompyuterlar, yangi mobil ilovalar, kompyuter uyinlarining yangi variantlari olib chikish uchun poygasiga olib keldi, bu modellar katorining tez-tez almashtirilishi bilan tavsiflanadi va maxsulot, xizmatlar assortimentining tez o’zgarishiga olib keladi.
6. Raqamli iqtisodiyotning asosiy xususiyatlari katoriga yangi texnologiyalar paydo bulishini oldindan aytish kiyin ekanligi bulib, bu shuni anglatadiki, ma’lum bir sharsjtlarda ular mavjud ijtimoiyiqtisodiy tizimlarni yuk kilishga olib keladigan ilgor innovastion texnologiyalar sifatida namoyon bulishi mumkin. Bu jarayonlarning ruy berish tezligi kanchalik yukori bulsa, biznesning texnologik tarkibiy kiem eng xavfli sanalgan, lekin shu bilan bir paytda iqtisodiyotnin yangicha rivoji uchun yangi istikbollar ochib beradigan murakkab va yukori dinamikali bozor muxiti tomonidan ta’vatlarga javob kaytarishga ulgurish shunchalik kiyin buladi.
7.Innovastion goyalar xosil kilish, tovarlar va xizmatlar ishlab chikarish kraudsorsing) va kraudfanding, innovastion loyixalarni moliyalashtirish uchun jamoaviy “xamyon” imkoniyatlarini taxlil kilish jamoaviy ongdan foydalanish imkonini beradigan sof yangi xodisalar paydo bulishi.
8. Internet tufayli, biznes uchun yangim imkoniyatlar paydo bulishi sababli rivojlangan mamlakatlar YaIM tarkibida xizmatlar ulushi yanada usdi.
9. Moddiy ne’matlarni birgalikda iste’mol kilish imkoniyatlari (Sharing economy), bu moddiy ne’matlarga ega bulish bobida jamiyatning a’zolarining katta kismiga bulgan munosabatni uzgartirib yubordi. Masalan, yoshlar taassurotlar tuplashga kuprok berilgan bulib, uz mulkini xarid kilish va unga egali kilish zaruratisiz dnyoning turli mintakalarida erkin xarakatlanish (ishga, ukishga) xissiyoti bilan boglaydi.
10. Iste’molchilarda maxsulot (xizmat) xakida fikrlar shakllanishida ijtimoiy tarmoklarning roli usish borishi.
11. Internet tarmogida biznes yuritadigan kompaniyalar kapitallashuvining asossiz ravishda usishi va kriptovalyutalar kiymatining usishi xisobiga moliyaviy “pufak”lar sonining usishi.
12. Internet-reklamaning rivojlanishi elektron biznesga reklamada pul ishlab topish imkonini berdi, ya’ni reklama xarajatlari modeli “reklamadan daromad” modeliga aylandi. Hozirgi paytda internet tarmogida biznesnn yulga kuyayotgan kompaniyalar kupincha reklamaga sarflagan puldan ana kuprok mikdorda reklamada pul ishlab oladi. An’anaviy ravishda rekpamada fakat reklama agentliklari pul ishlab topardi.
13. Hozirgi kunda ishbilarmonlar nafakat moddiy, balki elektron, Raqamli tovarlarni sotish imkoniyatii kulga kiritgan.
2018 yil internet-savdo bozori 615 mlrd sum mikdorida baxolandi. Internet-savdo bozorining usishi sharoitlarida Raqamli tovarlar va chiptalar sotishdan kompaniyalar daromadining barkaror usishi kuzatilmokda. Elektron tijoratda avia va temir yul chiptapari sotish eng katta ulushga ega.
14. Intellektual mulk xukuklariga yangi listenziyalar, yaratilgan maxsulotga egalik xukuki xammaga tegishli bulgan xalk listenziyalari paydo bulishi.
Masalan, intellektual mulkka xalk egaligi: Creative Commons (SS) listenziyalari, erkin dasturiy ta’minotga (DT) jamiyat listenziyasi.
15. Virtuallashtirish buyicha xizmatlar DT va kompyuterlar ishlab chikaruvchilarni bozordan sikib chikaradi.
Xattoki Sony korporastiyasi fakat korporativ buyurtma asosida noutbuklar ishlab chikara boshladi. Mijoz masalan, bankda sifatli servis olishda yanada talabchan bulmokda, u jamoat transportida xam xuddi shunday xizmat kursatilishini kutadi.
16. Oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilar chukur bilimga egaligining yarim parchalanish tezligi ortishi va ta’lim jarayonida olingan chukur bilimga egalik bilan real ish urinlarida zarur professional chukur bilimga egalik urtasida tafovutning tobora usib borishi.
17 . Biznes-modellar u z g a r i sh i . Raqamli iqtisodiyot alomatlari biznes-modellarida uz aksini topadi, bu esa boshka bozor ishtirokchilari tomonidan zanjir reakstiyasini yuzaga keltiradi, bu erda moslashtirilgan tovar va xizmatlarga yunaltirilganlik, shaxsiylashtirilgan xizmat kursatishga utish, e-tijorat vsitalarini kompaniyalar rivojlanish strategiyalari va biznes-arxitekturaga kiritish eng ommaviy xisoblanadi.