1-bob. Shaxs psixologiyasi: fanga kirish

Funktsional avtonomiyaning ikki turi
Allport funktsional avtonomiyaning ikki darajasini yoki turlarini ajratdi (Allport, 1961). Birinchi, barqaror funktsional avtonomiya , asab tizimidagi qayta aloqa mexanizmlari bilan bog'liq. Ushbu neyrofiziologik mexanizmlar vaqt o'tishi bilan o'zgarmaydi va tananing ishlashiga yordam beradi. Odamlarning o'z ehtiyojlarini ma'lum va odatiy tarzda qondirishga moyilligi (masalan, har kuni bir vaqtning o'zida ovqatlanish va uxlash) bu turdagi funktsional avtonomiyaga misoldir.
Barqaror avtonomiyani tavsiflovchi takrorlanuvchi harakatlardan farqli o'laroq, o'zining funktsional avtonomiyasi shaxsning orttirilgan qiziqishlari, qadriyatlari, munosabati va niyatlarini bildiradi. Bu motivatsiyaning asosiy tizimi bo'lib, u insonning o'zining ichki qiyofasiga moslashish va yuqori etuklik va shaxsiy o'sish darajasiga erishish istagida doimiylikni ta'minlaydi. O'z avtonomiyasi, shuningdek, odamlar o'z harakatlaridan voz kechmaganliklari uchun doimiy mukofotlarga muhtoj emasligini anglatadi.
“Pasterning mukofotga yoki sog'likka, ovqatga, uyquga yoki oilaga bo'lgan munosabatini o'z ishiga sadoqatining asosiy manbai deb o'ylash naqadar bema'nilik. Uzoq vaqt davomida u bularning barchasini unutib, tadqiqot ishlarining deliryumida eriydi. Xuddi shu ehtirosni hayoti davomida o‘z mehnati uchun mukofot sifatida juda kam yoki hech narsa olmagan daholarning hikoyalarida ham kuzatish mumkin” (Olport, 1961, 236-bet).
Shunday qilib, insonning o'z funktsional avtonomiyasi shunchaki "insonni saqlash" dan oldinga qadamdir. U maqsad va qadriyatlarga intilish, shu maqsad va qadriyatlar orqali dunyoni idrok etish hamda o‘z hayoti uchun mas’uliyat hissini ifodalaydi.
Funktsional avtonomiya tushunchasi jiddiy hujumlar va e'tirozlarga sabab bo'ldi. Bu psixoanalitiklar va bixevioristlarni juda bezovta qildi va boshqa nazariy maktablar vakillari ushbu kontseptsiya undan kelib chiqadigan savollarga qanchalik adekvat munosabatda bo'lishi bilan qiziqishdi. Masalan, o'z avtonomiyasi qanday rivojlanadi? Qanday qilib motiv bolalik davrida o'z manbasidan ajralib chiqadi va shu bilan birga haqiqiy motiv bo'lib qoladi? Motivlar qanday rivojlanadi? Allport bu savollarga javob berib, funktsional avtonomiya hodisasini neyrofiziologik jarayonlarga yorug'lik tushmaguncha tushunish mumkin emasligini ta'kidladi. Biroq, u kishining o'z avtonomiyasi jarayonlari uchta psixologik tamoyilga bo'ysunishini taklif qildi.
1. Energiya darajasini tashkil etish printsipi. Bu tamoyil shuni ko'rsatadiki, insonning o'z avtonomiyasi mumkin, chunki inson ega bo'lgan energiya darajasi omon qolish va moslashishga bo'lgan ehtiyojni qondirish uchun zarur bo'lgan darajadan oshib ketadi. Masalan, nafaqadagi odam o'z kuchini yangi qiziqish va faoliyatga yo'naltiradi.
2. Yengish va malakalilik tamoyili. Allportning fikriga ko'ra, etuk odamlar o'z maqsadlariga erishish bilan bir qatorda, o'zlari uchun atrofdagi dunyoni yengish va undan o'rganish uchun ichki motivatsiyaga ega. Bundan kelib chiqadiki, shaxsning malakasi darajasining oshishiga olib keladigan har qanday xatti-harakatlar uning motivatsiyasi doirasiga kiradi.
3. Propriotik tizimni qurish tamoyili. Bu tamoyil shuni ko'rsatadiki, barcha o'ziga xos motivlar shaxsning (proprium) "men" tuzilishida joylashgan. Natijada, inson o'z hayotini proprium atrofida "men" ni mustahkamlash maqsadi nomi bilan tashkil qiladi, qolganlarini rad etadi. Propriotik tizimni qurish shaxs ichidagi birlashtiruvchi tendentsiyadir va bu g'oya Allportning shaxsni uzluksiz o'zgarish va bo'lish jarayonida mavjudlik sifatidagi nuqtai nazarini ochib beradi.