1-bob. Shaxs psixologiyasi: fanga kirish

6-2-jadval. Jenining asosiy shaxsiy fazilatlari taassurotlarni tahlil qilish va omillarni tahlil qilish usullari yordamida aniqlangan

Sog'lom fikr nuqtai nazaridan xususiyatlar	Shaxsiy xususiyatlar omillar sifatida
1. bema’nilik, tutqunlik, gumon; tajovuzkorlik	1. Agressiya
2. O‘z-o‘ziga qaramlik (egalik)	2. Mulkchilik
3. Sentimentallik	3. Guruhga qo'shilish, oila tomonidan qabul qilinishi va tan olinishi zarurati
4. Mustaqillik, avtonomiya	4. Avtonomiyaga bo'lgan ehtiyoj
5. Estetika, badiiylik	5. Sezuvchanlik
6. O'ziga qaramlik (o'ziga achinish)	6. Shahidlik
7. (Paralel yo'q)	7. Seksi
8. Og'riqli kinizm	8. (Paralel yo'q)
9. Dramatizatsiyalangan ta'sirchanlik	9. (bo'rttirishga moyil)

(Manba: Allport, 1966, 7-betdan olingan.)
Insonning xulq-atvori va xususiyatlari bir-biriga mos keladimi?
So'nggi yigirma yil ichida shaxsiyatga xos bo'lgan yondashuv ko'p qiziqish va jiddiy munozaralarga sabab bo'ldi. Kelishmovchiliklar insonning xulq-atvorining turli vaqtlarda va har xil sharoitlarda uning shaxsiy xususiyatlariga qanchalik mos kelishi bilan bog'liq. Bu muammo odatda dispozitsiyaviy yondashuv asosida qo'yilmagan, chunki uning tarafdorlari odamlarning xulq-atvor tendentsiyalari vaqt o'tishi bilan va vaziyatlarning o'zgarishi bilan doimiy bo'lib qoladi, deb hisoblashadi. Bu asosdan kelib chiqadiki, shaxsiyat xususiyatlarini o'lchash natijalari (odatda o'z-o'zini baholash anketalari yordamida) ushbu xususiyatlar bilan kontseptual bog'liq bo'lgan xatti-harakatlarni aniq bashorat qilishi kerak. Ya'ni, agar odamlar o'zlarining shaxsiy xususiyatlarida barqaror bo'lsa, u holda har qanday xususiyatni aks ettiruvchi fikrlar, his-tuyg'ular va harakatlar chambarchas bog'liq bo'lishi kerak.
Shaxsiy xususiyatlar nazariyasi tanqidchilari o'z e'tiborini ikkita asosiy nuqtaga qaratdilar. Birinchidan, ular ko'pincha odamlar turli vaziyatlarda boshqacha yo'l tutishlarini ta'kidlaydilar. Valter Mishelning 1968 yildagi "Shaxsiyat va baholash" kitobida (Mischel, 1968) ta'kidlaganidek, odamlar xususiyatlar nazariyotchilari taxmin qilganidan ko'ra, vaziyatlar bo'yicha ancha kam izchillik ko'rsatadilar. Mishel o'nlab tadqiqotlarni ko'rib chiqdi va shunday xulosaga keldi: "ehtimol, aql kabi xususiyat bundan mustasno, xulq-atvor darajasida yuqori darajadagi izchillik ko'rsatilmagan va shuning uchun shaxsiy xususiyatlarning ma'lum moyillik sifatidagi tushunchasi asossizdir" ( Mishel, 1968, 146). Mishel xatti-harakatlarda izchillikdan ko'ra ko'proq situatsion o'ziga xoslik borligini ta'kidlaydi. Ikkinchidan, xususiyatlar nazariyasi tanqidchilari, xususiyatlar ular bilan mos keladi deb o'ylaydigan har xil xatti-harakatlarning belgilaridan boshqa narsa emasligini ta'kidlaydilar (Schweder, 1982). Boshqacha qilib aytganda, xususiyatlar barqaror xulq-atvor namunalarini emas, balki bizning fikrimizga mos keladigan shaxsiy xususiyatlar haqidagi stereotiplarimizni yoki g'oyalarimizni aks ettiradi. Aytishga hojat yo'q, bu ikki tanqid qizg'in bahs-munozaralarni keltirib chiqardi, chunki ular shaxsiyat kontseptsiyasining tub mohiyatiga zarba beradi. Nima uchun, haqiqatan ham, agar odamlar o'z harakatlarida izchil bo'lmasa, xatti-harakatni bashorat qilish uchun shaxsiy xususiyatlar kontseptsiyasi muhim deb hisoblanishi kerak?
Mishel (1968, 1973) tomonidan situatsion omillar kishilarning xatti-harakatlariga shaxs xususiyatlaridan ko'ra ko'proq ta'sir etishi haqidagi nazariyasini qo'llab-quvvatlovchi dalillar ta'sirli edi. U bir vaziyatda namoyon bo'ladigan xulq-atvor bilan boshqa vaziyatdagi xuddi shunday xatti-harakatlar o'rtasidagi bog'liqlik juda zaif ekanligini ko'rsatdi. Aslida, o'rtacha o'zaro bog'liqlik koeffitsienti faqat +0,30 edi. Bu past koeffitsient shuni anglatadiki, bir vaziyatda o'lchangan xatti-harakatlar boshqa vaziyatda o'lchangan xatti-harakatlarning atigi 9% (0,30 x 0,30 = 0,09 = 9%) tushuntiradi, qolgan 91% esa tushuntirilmaydi. Amaliy ma'noda, bu bir vaziyatda juda qo'rqoq va uyatchan bo'lgan odam boshqa holatda juda xushmuomala bo'lib chiqishini anglatadi.