1-bob. Shaxs psixologiyasi: fanga kirish

O'z-o'zidan hisobot berish texnikasining kuchli va zaif tomonlari
Shaxsiy farqlarni baholash personologiyaning muhim jihati hisoblanadi. Biroq, savol tug'ilishi mumkin: nega bu mavzuni ochib, biz o'z-o'zidan hisobot berishga katta e'tibor beramiz. Asosiy sabab, o'z-o'zidan hisobot berish testlari kamdan-kam olingan ma'lumotlarga qaraganda, shaxs haqida to'liq, aniq va tizimli ma'lumotlarni taqdim etishi mumkin. Bunday holda, eksperimentatorning mumkin bo'lgan shaxsiy noto'g'ri qarashlari yoki nazariy moyilliklari natijalarni hisoblashning ob'ektivligi kabi usulning afzalligi bilan qoplanadi. Bundan tashqari, bu testlarni nisbatan kam rasmiy ta'limga ega bo'lgan odam osonlikcha boshqarishi mumkin. O'z-o'zidan hisobot berish testlari odatda boshqa usullarga qaraganda ishonchliroqdir va bu o'ziga xos afzallikdir. Nihoyat, ko'p o'lchovli anketalar bir vaqtning o'zida bir nechta shaxsiy xususiyatlarni o'lchash imkonini beradi.
O'z-o'zidan hisobot berish testlari professional psixologlar orasida mashhur bo'lsa-da, ulardan foydalanishda e'tiborga olish kerak bo'lgan ba'zi muammolar mavjud. Ularning asosiy cheklovlari shundaki, ular qasddan aldashdan, ijtimoiy maqbullik standartlari ta'siridan va munosabat xulq-atvoridan himoyalanmagan (Kleinmuntz, 1982).
O'z-o'zidan hisobot berish usullaridan foydalanadigan personologlar respondentlarning o'zlari haqida aniq ma'lumot berishga tayyorligiga bog'liq bo'lishi kerak. Muammo shundaki, o'z-o'zini baholash shkalalarining ba'zilarida sub'ektlar tadqiqotchini chalg'itishni nisbatan osonlashtiradigan savollar ustunlik qiladi. Qasddan yolg'on gapirish, ehtimol, respondent haqiqatga to'g'ri kelmaydigan javoblar berish orqali o'zi uchun qandaydir foyda keltirishiga ishonch hosil qilganda sodir bo'ladi (Furnham, 1990). Bo'sh lavozimga da'vogar savollarga ataylab ijobiy javob berib, "aldashi" mumkin, bu uning fikricha, uni ijobiy qabul qilish va ishga olishiga bog'liq. Aksincha, odam yomon tomonga "aldashi" va ba'zi savollarga ataylab "yo'q" deb javob berishi mumkin, bu unga o'zidan ko'ra jiddiyroq ruhiy kasalliklarga chalingan odam kabi taassurot qoldirishiga ishonadi. Ikkinchisi jinoyat sodir etishda ayblanuvchining ruhiy holatini baholash zarur bo'lgan vaziyatda sodir bo'lishi mumkin.
Ushbu xavfdan eng yaxshi himoya - bu ataylab yolg'onni aniqlash uchun testda nazorat tarozilarini yaratish. Masalan, MMPI shkalalarni o'z ichiga oladi, ularning maqsadi sub'ektlar qachon yolg'on gapirayotganini, ularning psixologik himoyasi qachon namoyon bo'lganini yoki ular qo'rqinchli javob berganligini ko'rsatishdir. Yana bir usul - testga o'rganilayotgan hodisaga bevosita bog'liq bo'lmagan qo'shimcha savollarni kiritish, buning natijasida testning maqsadi mavzu uchun kamroq tushunarli bo'ladi. Biroq, bu urinishlar faqat qisman muvaffaqiyatli bo'lishi mumkin: sub'ektning o'zi haqidagi ma'lumotni qay darajada buzishi mumkinligini aniqlash qiyin. Shuning uchun, iloji bo'lsa, sub'ektning shaxsiyati haqidagi muhim xulosalar faqat o'z-o'zidan hisobot testi natijalariga asoslanmasligi kerak.
O'z-o'zidan hisobot berishning yana bir kamchiligi ko'pchilikning "yaxshi ko'rinadigan" tarzda javob berishga moyilligi bilan bog'liq. Ushbu tendentsiya deyiladi ijtimoiy istak , va bu nafaqat o'z-o'zidan hisobot berish testlaridan, balki boshqa baholash tartib-qoidalaridan foydalanishda ham muammo hisoblanadi. Qasddan yolg'on gapirishdan farqli o'laroq, bu holda sub'ektlar javoblarni qulay yo'nalishda buzib ko'rsatayotganini anglab etmasligi mumkin; ular beixtiyor o'zlarini haqiqatdan ham yaxshiroq ko'rsatishga harakat qilishadi.
Usulni mumkin bo'lgan buzilishlardan ijtimoiy ma'qullanishdan himoya qilish yoki ularning ta'sirini susaytirish uchun bir nechta usullardan foydalanish mumkin. Ba'zi o'z-o'zini hisobot testlari (masalan, MMPI) respondentning ijtimoiy jihatdan kerakli javoblarni berish ehtimolini aniqlaydigan savollarni o'z ichiga oladi. Boshqa testlarda "bezatish" javoblari sonini to'g'ridan-to'g'ri o'lchash taqdim etiladi. Masalan, Crown-Marlowe Ijtimoiy Desirability shkalasi (Crowne and Marlowe, 1964) o'zini qulay nurda ko'rsatish tendentsiyasini o'lchash uchun mo'ljallangan. Ushbu muammoni hal qilishning yana bir usuli - testga kiritilishidan oldin har bir savolning ijtimoiy maqbulligini sinchkovlik bilan baholashdir. Qanday bo'lmasin, test materialini sharhlashda psixologlar natijalarni "ifloslantirish" potentsialidan xabardor bo'lishlari kerakligi aniq.
Oxirgi muammo, ba'zi odamlar test materialining mazmunidan qat'i nazar, test savollariga ma'lum bir tarzda javob berishga moyilligi bilan bog'liq. Misol uchun, ba'zi sub'ektlar boshqalarga qaraganda ko'proq ijobiy javob berishadi; ular aslida testdagi har bir savolga rozi bo'lishadi. Ushbu rozilik tendentsiyasi to'g'ri-noto'g'ri yoki ha-yo'q javoblarini talab qiladigan o'z-o'zini baholash shkalalari bilan bog'liq asosiy muammodir (MMPI kabi). Agar savollarga ijobiy javob berish tendentsiyasini qandaydir tarzda neytrallash mumkin bo'lmasa, doimiy kelishuv holatlarida biz ma'lum bir shaxsning shaxsiy xususiyatlarini baholash uchun yaroqsiz bo'lgan buzilgan natijalarga erishamiz. Yaxshiyamki, asosan rozi bo'lish tendentsiyasi hal qilish uchun nisbatan oson muammodir. Ko'pgina mualliflar test savollarini shunday tuzadilarki, "haqiqiy-noto'g'ri" va "ha-yo'q" javoblari o'lchangan xususiyatni taxminan teng ravishda ochib beradi. Shunday qilib, test ballarini hisoblashda asosan "ha" yoki asosan "yo'q" deb javob berish tendentsiyasining har qanday bilvosita ta'siri muvozanatlanadi.