1-bob. Shaxs psixologiyasi: fanga kirish

Proyektiv usullar
Proyektiv shaxs testlari dastlab klinik psixologlarga bemorning hissiy buzilishlarining tabiati va murakkabligini tashxislashda yordam berish uchun mo'ljallangan. Proyektiv testlarning paydo bo'lishi uchun asos Freyd nazariyasi pozitsiyasi bo'lib, unga ko'ra ongsiz jarayonlar psixopatologiyani tushunish uchun muhimdir. Shunga ko'ra, proyektiv baholashning maqsadi shaxsning ongsiz ziddiyatlarini, uning qo'rquvi va tashvish manbalarini ochib berishdir. Proyektiv usul atamasi L. Frank (Frank, 1939) tomonidan sub'ektlarga noaniq stimullar berilgan, mazmuni aniq, madaniy jihatdan aniqlangan javoblarni nazarda tutmaydigan baholash usullariga murojaat qilish uchun taklif qilingan. Shaxsni baholashga nisbatan bilvosita yondashuv bo'lgan bunday usullar odamlarga o'zlarining his-tuyg'ularini, ehtiyojlarini, hayotga munosabatini va munosabatlarini noaniq materialga "proyeksiya qilish" imkonini beradi. Sinov stimullariga javoblar (siyoh dog'lari yoki loyqa rasmlar) bostirilgan impulslar belgilarini, shaxsiyatni himoya qilish mexanizmlarini va uning boshqa "ichki" tomonlarini ochib beradi deb taxmin qilinadi. Barcha proyektiv testlar bir qator muhim xususiyatlarda farqlanadi. Ularning barchasi noaniq yoki tuzilmagan test stimullarini o'z ichiga oladi. Eksperimentator hech qachon sub'ektga testning asl maqsadini aytmaydi va u javoblarini qanday hisoblashi yoki talqin qilishini aytmaydi. Ko'rsatmalarda bu erda to'g'ri yoki noto'g'ri javoblar bo'lishi mumkin emasligi va mavzu o'zi xohlagancha javob berish huquqiga ega ekanligini ta'kidlaydi. Va nihoyat, sub'ektning javoblarini baholash va sharhlash asosan o'zining klinik tajribasiga tayangan eksperimentatorning sub'ektiv mulohazasiga asoslanadi.
Proyektiv usullarning har xil turlari mavjud. Lindsi ularni quyidagi besh toifaga ajratadi (Lindzey, 1939):
1. Assotsiativ usullar qo'zg'atuvchiga xayolga kelgan birinchi fikr yoki tuyg'u bilan javob berishni talab qiladi. Misollar Menningerning Word Assotsiatsiyasi testi (Rapaport va boshqalar, 1968) va Rorschachning Inkblot Testi (Rorschach, 1942).
2. Konstruktiv usullar , biror narsa yaratish yoki ixtiro qilishni talab qiladi. Masalan, Tematik sezgi testida (Morgan va Murray, 1935) sub'ektlarga oddiy sahnalar tasvirlangan bir qator rasmlar taqdim etiladi va bu sahnalarda nima sodir bo'layotgani va qahramonlarning his-tuyg'ulari haqida hikoyalar yozish so'raladi.
3. Tugallash usullari mavzuga fikrni yakunlashni taklif qiladi, uning boshlanishi rag'batlantiruvchi materialda joylashgan. Tugallanmagan jumlalar oxirgi bo'lib xizmat qilishi mumkin (masalan, "Bu meni bezovta qiladi ..."). Tugatish usullariga Rosenzweigning Rasmdagi umidsizlik testi (Rosenzweig, 1945) va Rotterning tugallanmagan jumla testi (Rotter va Rafferty, 1950) kiradi.
4. Ekspressiv usullar rasm chizish yoki psixodrama kabi harakatlar orqali o'z his-tuyg'ularini ifodalashni taklif qiladi. Misol uchun, K. Machoverning (Machover, 1949) "Odamni chizish" testida mavzu shaxsni, keyin esa qarama-qarshi jinsdagi odamni chizishi kerak.

5. Tanlash yoki ketma- ketlik usullari sub'ektlardan stimullar to'plamini tanlash yoki birinchi o'ringa qo'yishni talab qiladi. Misol uchun, Szondi testi (Szondi, 1944) taklif qilingan odamlarning rasmlari orasidan eng ko'p yoqtirgan yoki eng ko'p yoqtirmaganlarni tanlash bo'yicha ko'rsatmalarni o'z ichiga oladi. Hozirgi vaqtda bunday usullar kamdan-kam qo'llaniladi.
Shuni qo'shimcha qilish kerakki, ushbu besh toifadagi proyektiv usullar bir-birini istisno qilmaydi va ko'plab testlarda ulardan ikkitasi yoki undan ko'p foydalaniladi.
Proyektiv testlarni o'tkazish, natijalarni hisoblash va sharhlash tartibini yaxshiroq tushunish uchun biz ulardan biri haqida batafsilroq to'xtalamiz. Bu Rorschach testi bo'lib, ko'pincha ongsiz jarayonlarni baholash uchun ishlatiladi.
Mashhur shveytsariyalik psixiatr Hermann Rorschach 1921 yilda "Siyohli dog'lar testini" ixtiro qildi. Keyingi yillarda bu test eng ommabop va keng qo'llaniladigan proyektiv texnikaga aylandi (Sweeney va boshq., 1987). Test o'nta kartadan iborat. Kartochkalarda Rorschach qog'oz varag'iga siyoh tashlab, uni yarmiga buklash orqali yaratgan ikki tomonlama simmetrik dog'lar tasvirini o'z ichiga oladi (2-4-rasm). Beshta karta oq-qora, beshtasi rangli. Har bir nuqta taxminan 18 x 24 sm o'lchamdagi oq karton kartaning o'rtasiga bosiladi.Sinov odatda bir xil eksperimentator tomonidan ikki bosqichda bir mavzu bilan amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda sub'ektdan dam olish va test stimullariga o'z-o'zidan javob berish so'raladi. Tajribachi shunday deydi: "Men sizga siyoh dog'lari to'plamini ko'rsataman va ularning har birida nimani ko'rayotganingizni bilmoqchiman". Mavzu har bir kartani (ma'lum bir tartibda) oladi, uni tekshiradi va bu joyda nimani ko'rganini, bu joy unga nimani eslatishini va qanday ko'rinishini tasvirlaydi. Tajribachi sub'ektning har bir nuqta haqida aytganlarini yozadi (masalan, "Bu menga gulxan atrofida raqsga tushgan ikkita ayiqni eslatadi"). Keyin javoblarning so'zma-so'z yozuvi yoki protokol tahlil qilinadi. Eksperimentator, shuningdek, test jarayonida sub'ektning xatti-harakatini kuzatadi, sub'ektning qanday pozitsiyalarni egallashiga va har bir kartaga javob berish uchun qancha vaqt ketishiga alohida e'tibor beradi.