1-bob. Shaxs psixologiyasi: fanga kirish

Mukammallikka intilish
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, Adler o'z-o'zini rivojlantirish, o'sish va qobiliyatga bo'lgan barcha intilishlarining manbai, pastlik hissi deb hisoblagan. Ammo biz kurashayotgan va hayotimizning doimiyligi va yaxlitligi o'lchovini ta'minlaydigan asosiy maqsad nima? Bizni pastlik tuyg'ularidan xalos bo'lish zarurati boshqarganmi? Yoki bizni boshqalarga shafqatsizlarcha hukmronlik qilish istagi sababmi? Yoki bizga yuqori maqom kerakdir? Bu savollarga javob izlab, Adlerning g'oyalari vaqt o'tishi bilan sezilarli darajada o'zgardi. U o'zining dastlabki mulohazalarida inson xatti-harakatlarini boshqaradigan buyuk harakatlantiruvchi kuch tajovuzkorlikdan boshqa narsa emasligiga ishonch bildirdi. Keyinchalik u "hokimiyatga intilish" foydasiga tajovuzkor intilishlar g'oyasidan voz kechdi. Bu kontseptsiyada zaiflik ayollik bilan, kuch esa erkaklik bilan tenglashtirildi. Aynan shu nuqtada Adler nazariyasida u "erkak noroziligi" g'oyasini kiritdi, bu ikkala jins vakillari ham qobiliyatsizlik va pastlik tuyg'ularini bostirish uchun foydalanadigan ortiqcha kompensatsiya shakli. Biroq, vaqt o'tishi bilan, Adler oddiy, oddiy odamlarning xatti-harakati uchun motivatsiyani tushuntirish uchun qoniqarsiz deb hisoblab, erkaklar noroziligi tushunchasidan voz kechdi. Buning o'rniga u odamlar ustunlikka intiladi, degan kengroq pozitsiyani ilgari surdi va bu shart ustunlik majmuasidan butunlay farq qiladi. Shunday qilib, uning inson hayotining pirovard maqsadi haqidagi mulohazalarida uchta alohida bosqich mavjud edi: tajovuzkor bo'lish, kuchli bo'lish va erishib bo'lmaydigan.
Adler hayotining so‘nggi yillarida ustunlikka intilish inson hayotining asosiy qonunidir, degan xulosaga keldi; u "inson hayotini tasavvur qilib bo'lmaydigan narsadir" (Adler, 1956, 104-bet). Bu “katta yuksalish zarurati” minusdan plyusga, nomukammallikdan mukammallikka, noqobillikdan hayot muammolariga dosh bera olish qobiliyatiga qadar barcha odamlarda shakllangan. Adlerning ushbu harakatlantiruvchi kuchga qanchalik ahamiyat berganligini ortiqcha baholash qiyin. U mukammallikka intilish (mumkin bo'lgan eng yuqori darajaga erishish)ni o'z nazariyasining asosiy motivi deb hisobladi.
Adler mukammallikka intilish tug'ma ekanligiga va biz hech qachon undan xalos bo'lmasligimizga amin edi, chunki bu istak hayotning o'zi. Biroq, agar biz insoniy salohiyatimizni ro'yobga chiqarmoqchi bo'lsak, bu tuyg'uni tarbiyalash va rivojlantirish kerak. Tug'ilgandan boshlab, u bizda haqiqiy berilgan emas, balki nazariy imkoniyat shaklida mavjud. Bu imkoniyatni o'zimizcha amalga oshirish har birimiz uchun qoladi. Adlerning fikricha, bu jarayon hayotning beshinchi yilida, ya'ni mukammallikka intilish yo'nalishi sifatida hayotiy maqsad shakllanganda boshlanadi. Bolalikda shakllanishning boshida noaniq va asosan ongsiz bo'lgan bu hayotiy maqsad oxir-oqibat motivatsiya manbai, hayotimizni tartibga soluvchi va unga mazmun bag'ishlovchi kuchga aylanadi.
Adler ustunlikka intilishning tabiati va faoliyati haqida turli xil qo'shimcha g'oyalarni taklif qildi (Adler, 1964). Birinchidan, u alohida motivlarning birikmasi sifatida emas, balki yagona asosiy motiv sifatida qaradi . Bu motiv bolaning o'zini atrofdagilarga nisbatan kuchsiz va unchalik qadrsiz ekanligini anglashida ifodalanadi. Ikkinchidan, u oldinga va yuqoriga bu buyuk intilish umuminsoniy xususiyatga ega ekanligini aniqladi: bu hamma uchun umumiy, normal va patologik sharoitlarda. Uchinchidan, maqsad sifatida mukammallik salbiy (buzg'unchi) va ijobiy (konstruktiv) yo'nalishlarni olishi mumkin. Salbiy yo'nalish moslashuvchanligi zaif odamlarda, xudbin xatti-harakatlari va boshqalar hisobidan shaxsiy shon-sharafga erishish bilan mashg'ul bo'lib, ustunlikka intiladigan odamlarda uchraydi. Yaxshi moslashgan odamlar esa o'zlarining mukammallikka intilishlarini ijobiy tarzda, boshqalarning farovonligi bilan bog'liq bo'lgan tarzda namoyon qiladilar. To'rtinchidan, Adlerning ta'kidlashicha, ustunlikka intilish katta energiya sarfi va harakatni o'z ichiga oladi. Hayotga quvvat beruvchi bu kuchning ta'siri natijasida shaxsdagi taranglik darajasi pasaymasdan ko'tariladi. Beshinchidan, yuksaklikka intilish ham shaxs darajasida, ham jamiyat darajasida namoyon bo‘ladi. Biz nafaqat shaxs yoki jamiyat a’zosi sifatida komil bo‘lishga intilamiz – jamiyatimiz madaniyatini yuksaltirishga intilamiz. Freyddan farqli o'laroq, Adler shaxs va jamiyatni bir-biri bilan uyg'unlikda ko'rdi.
Shunday qilib, Adler odamlarni tashqi dunyo bilan uyg'unlikda yashaydigan, lekin doimo uni yaxshilashga intilayotgan deb ta'riflagan. Biroq, insoniyatning faqat bitta yakuniy maqsadi - o'z madaniyatini rivojlantirish borligi haqidagi gipoteza biz, shaxs sifatida bu maqsadga qanday erishishga harakat qilishimiz haqida hech narsa aytmaydi. Adler bu muammoni turmush tarzi tushunchasi bilan hal qildi.