1-Bob Xojalik yurituvchi subektlarda auditning xalqaro standartlariga muvofiq auditorlik tashkilotlarining audit otgazish turlari va masalalari

1.2 Xo’jalik yurituvchi subektlarda audit xalqaro standartlarining ahamiyati va vazifalari shakillanishi va turlari.
Bozor iqtisodi turli mulkchilik asosida vujudga keladi. Bunday sharoitda ish yuritish uchun sifatli aniq va hisoblashga moyil ma’lumot o’ta muhimdir. Umuman olganda XXI asr bu ma’lumotlar asri bo’lishi muqarrar. Ya’ni bu omilga iqtisodiy barqarorlik ,samaradorlik va sifatli ish yuritish ko’p jihatdan bog’liq bo’ladi. Iqtisodiy malumotga baho berish, uni kelib chiqish manbalarini tekshirish uchun auditorlik nazoratining o’rni ajralib turadi.
Auditlik nazorati mohiyati, maqsadi va vazifalarini chuqurroq anglab yetish uchun audit taraqqiyoti tarixiga nazar tashlash zarur.Qo’shma korxonalarning vujudga kelishi audit taraqqiyotiga muhimrol o’ynadi. Auditor mulkdor oldida javobgar bo’lib qoldi va balans bog’liqligi
Auditning xalqaro standartlari va Moliyaviy hisobotning
xalqaro standartlarini qo‘llash
Auditorlik faoliyati rivojlanishining va buxgalteriya hisobi tizimini
takomillashtirishning hozirgi bosqichi milliy va xalqaro standartlarning o‘zaro muvofiqligi masalalarini oldingi o‘ringa chiqardi va ushbu ikki standartlar izimining doimiy ravishda takomillashib borishi, hamda
O‘zbekistonda Auditning xalqaro standartla i (AXS) va Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarining (MHXS) amaliyotda qo‘llanishimazkur masalaning dolzarbligini uzluksiz tarzda saqlab kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 24 apreldagi PF-4720-sonli “Aktsiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida’’ gi farmonida 2015-2018 yillarda barcha aksiyadorlik jamiyatlari yillik moliyaviy hisobotini nashr etishi va uni moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga muvofiq tayyorlash va auditning xalqaro standartlariga muvofiq tashqi auditdan o’tgazilishi belgilangan.
Ta’kidlash joizki, O’zbekiston Respublikasining ‘’Auditorlik faoliyati to’g’risida’’ gi qonun bilan auditning xalqaro standartlarini qo’llash uchun qulay sharoit yaratilgan.
Bunda, AXS va MHXS ni joriy etishda auditorlar va buxgalterlarning respublika professional jamoat birlashmalari muhim o’rin egallaydi. AXS va MHXS matnlarini ingliz tilidan davlat tiliga tarjima qilish bo’yicha tadbirlarni samarali amalga oshirish maqsadida AXS va MHXS matinlarini tarjima qilish mass’uliyati O’zbekiston buxgalterlar va auditorlar milliy asossotsatsiyasiga yuklatilgan. O’zbekiston buxgalterlar va auditorlar milliy assotsatsiyasi tomonidan taqdim etilgan ma’lumotga asosan buxgaterlarning xalqaro federatsiyasi AXS va MHXS ning o’zbek tilidagi matnini tan olganligi sababli o’z veb-saytida joylashtirdi.
O‘zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunida 2013 yildan boshlab Respublikamizda audit auditorlik faoliyatining milliy standartlari hamda Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasi huzuridagi Xalqaro Auditorlik Amaliyoti Qo‘mitasining rasmiy ruxsati bilan mamlakat qonunchiligiga zid kelmagan holda davlat tilida chop etilgan auditning xalqaro standartlari asosida amalga oshirish mumkinligi belgilangan. Xalqaro audit standartlarini davlat tiliga tarjima qilish va chop ettirish huquqi Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasining uyushgan a‘zosi bo‘lgan O‘zbekiston buxgalterlar vaauditorlar milliy assotsiatsiyasiga tegishli. Sizning e‘tiboringizga Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasining rasmiy ruxsati bilan o‘zbek tilidagi 2013 yil holatida chop etilgan 3 tomdan iborat Sifat nazorati, Audit, Ko‘rib chiqish, Boshqa ishonch bildirish va Turdosh xizmatlarning xalqaro standartlari to‘plami taqdim etilmoqda. Audit amallarini hamda uning sifatini tizimli asosda nazorat qilish imkoniyatini beruvchi xalqaro standartlar asosida ish yuritish mumkinligining qonunan mustahkamlanishi, mamlakatimizdagi auditorlik tashkilotlarini yagona qoidalar asosida faoliyat yuritishiga imkoniyat yaratib, ularni jahon auditorlik tuzilmasiga integratsiyalashuv.
Xalqaro audit standartlarini o‘zbek tiliga tarjima qilish
Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasining vakillari hamkorligida va
faol ishtirokida olib borildi. Ayniqsa, Kelli Anerud va Lola
Kavoniklarga minnatdorlik so‘zlarini bildirish lozim, chunki tarjima
jarayonining barcha bosqichlari ularning rahbarligi ostida doimiy muhokamalarga
boy holda amalga oshirildi.
Mazkur katta loyiha Jahon bankining moliyaviy ko‘magi
asosida, ishlarning tasdiqlangan grafikka asosan bajarilishi, barcha
texnik savollarning yechimi, guruh mutaxassislari bilan o‘zaro
aloqalarni tashkillashtirish bo‘yicha umumiy nazorat va muvofiqlashtirish
loyiha koordinatori Nasiba Masharipova tomonidan amalga oshirildi.
To‘plam auditorlar, buxgalterlar, rahbarlar va mulkchilikning
turli shakllaridagi korxona va tashkilotlarning boshqa mutaxassislari hamda oliy va o‘rta maxsus ta‘lim muassasalalarining o‘qituvchilariga mo‘ljallangan.
To‘plam Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasining uyushgan a‘zosi
O‘zbekiston buxgalterlar va auditorlar milliy assotsiatsiyasi tomonidan
O‘zbekiston Moliya Vazirligi hamkorligi va ko‘magida tayyorlandi.
Barcha standartlar, direktivalar, nizom loyihalari va Xalqaro Buxgalterlar
Federatsiyasining boshqa hujjatlariga mualliflik huquqi Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasiga tegishli.
Barcha huquqlar himoyalangan. Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasining
yozma ruxsatibo‘lmasa mazkur to‘plamning hech bir qismi qayta ishlanishi,
saqlash va ma‘lumotlarni qayta ishlash tizimiga o‘tkazilishi yoki boshqa
ko‘rinishda, xususan elektron, mexanik, fotonusxa, ovoz yozish va boshqa
vositalarda uzatilishi mumkin emas.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayonining jadal rivojlanishi sharoitida
to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish uchun qulay sharoitlar
yaratish maqsadida aktsiyadorlik jamiyatlarining yillik moliyaviy hisobotini
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga muvofiq chop etish, hamda
aktsiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy hisobotini Auditning xalqaro standartlari
asosida musatqil auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish amaliyotini joriy etish zaruriyati yuzaga kelmoqda.
AXS va MHXSni joriy etishda auditorlar va buxgalterlarning respublika
professional jamoat birlashmalari muhim o‘rin tutadi. Chunki, aynan professional
jamoati yuqori malakali va tajribali auditorlar va buxgalterlarni birlashtiradi,
hamda auditorlar va buxgalterlarning professional darajasini o‘sishi va saqlashiga,
ularning professional manfaatlarini himoya qilishga ko‘maklashishga qaratilishi lozim. Auditorlik tekshiruvi qay tarzda o’tkazilishiga ko’ra majburiy va tashabbus tarzidagi(ixtiyoriy) auditorlik tekshiruvlarga bo’linadi. Shuningdek, auditorlik tekshiruvi nazorat qiluvchiyoki huquqni muhofaza qilish organlarining tashabbusiga ko’ra ham o’tkazilishi mumkin.«Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunga muvofiq faoliyat turiga ko’ra quyidagiiqtisodiy sub’ektlar har yili majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tkazilishi kerak:aktsiyadorlik ja miyatlari;banklar va boshqa kredit tashkilotlari;sug’urta tashkilotlari;investitsiya fondlari hamda yuridik va jismoniy shaxslarning mablag’larini jamlab turuvchiboshqa fondlar hamda ularning boshqaruv kompaniyalari;manbalari yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari bo’lmish xayriya fondlari vaboshqa ijtimoiy fondlar;mablag’larning hosil bo’lish manbalalari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan qilinadigan majburiy ajratmalar bo’lmish byudjetdan tashqarifondlar;ustav fondida davlatga tegishli ulush bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar.Agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt hisobot yilidan keyingi yilning 1 mayigacha yillikmoliyaviy hisobotini auditorlik tekshiruvidan o’tkazmagan va auditorlik xulosasiga egabo’lmasa, u majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazilishi-dan bo’yin tovlagan hisoblanadi.«Auditorlik fa oliyati to’ g’risida»gi qo nunning 10-moddasiga muvofiq majburiyauditorlik tekshiruvidan o’tkazilishi lozim bo’lgan barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar oldingiyil uchun yillik moliyaviy hisobotlarini joriy yilning 1 mayigacha auditorlik tekshiruvidano’tkazadilar. Auditorlik tekshiruvi yakunlanganidan so’ng xo’jalik yurituvchi sub’ekt auditorlikxulosasining belgilangan tartibda tasdiqlangan bir nusxaini 15 kun ichida tegishli soliqorganlariga topshirishi lozim. Agar auditorlik xulosasining bunday nusxasini soliq organiga o’zvaqtida taqdim etilmasa, xo’jalik yurituvchi sub’ekt soliq organiga buning sababi ko’rsatilgantushuntirish xati taqdim etadi.Majburiy auditorlik tekshiruvidan bo’yin tovlagan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga soliqorgani tomonidan jarima solinadi. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbari esa majburiy auditorliktekshiruvidan bo’yin tovlaganligi uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgarlikkatortiladi. Undirilgan jarima jarima solish to’g’risidagi qaror topshirilgan kundan boshlab 10 kunichida to’lanib, to’liq miqdorda respublika byudjetiga o’tkaziladi. Agar jarima o’z vaqtidato’lanmasa, soliq qonunchiligiga muvofiq peniya hisoblangan holda so’zsiz undirib olinadi.Jarima undirilishi xo’jalik yurituvchi sub’ektni majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tishdan ozod qilmaydi.
Turli mamlakatlar iqtisodiyotida bozor munosabatlarining
rivojlanishi integratsiya jarayonining kengayishi, bir qator auditorlik
firmalarining xalqaro miqyosda faoliyat yurituvchi finnalarga aylanishi kabi
jarayonlarning ro'y berishi auditorlik faoliyatini xalqaro miqyosda birxil-
lashtirish zaruriyatini yuzaga keltirdi. Bu zaruriyat asosida 1977 -yilda
tashkil etilgan Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi qoshida Xalqaro audit
amaliyoti qo'mitasi (International auditing practices committee) tash
Qadimda insonlar hali o'qish va yozish san'atidan bexabar bo'lgan
davrda, biror hudud hukmdori doimiy ravishda o'z boyliklari miqdori
haqidagi ma'lulllotga ehtiyoj sezgall. ShUllda hukmdor dastlabki auditorlar
xizmatidan foydalangan. Ya'ni shu hukmdor egaligida bo'lgan boyliklar,
xususan, qoramolga qarash, parvarishlash majburiyatini olgan xodimlar
yilning ma'lum bir vaqtida auditorlarga shu boyliklarni tasvirlab, aytib
berganlar. Bir oz vaqt o'tgach shu auditor ushbu xodimlarni yana bir bor
tinglagan va avvalgi, shuningdek, keyingi ma'lumotlar o'rtasida qanday
farq borligi yoki bunday farqlar yo'qligi to'g'risida hukmdorga hisobot.
Audit standartlari - o’zining professional faoliyati davomida hamma auditorlar rioya qilishi lozim bo’lgan yagona asos tamoyillardir.
Auditorlik standartlariga rioya qilish audit sifati darajasini va audit natijalarining ishonchliligini ta’minlaydi. Auditorlik standartlari sudda auditorlarning haqqoniy ishlaganligining asosi bo’lib xizmat qiladi. Agar auditor standartdan chekinish qilgan bo’lsa, buning sababini ko’rsatishi lozim.
Butunjahon mamlakatlari o’rtasida bo’ladigan savdo-iqtisodiy va boshqa ko’rinishdagi aloqalar ular o’rtasida bo’ladigan hisobkitoblarni unifikatsiyalashni taqozo etmoqda. Buning uchun, milliy hisob va audit tizimlarini yaxlit shaklga keltirish talab qilinadi.
Jahon mamlakatlari o’rtasida milliy hisob va audit tizimlarini yaxlit holga keltirish uchun yagona qoidalarni ishlab chiqish lozim edi. Bu qoidalar auditorlik amaliyotida xalqaro audit standartlari maqomini oldi.
Auditorlik faoliyatida me’yoriy hujjatlar sifatida xalqaro audit standartlarini ishlash borasida ham ma’lum darajada urinishlar bo’lgan.
1948 yilda Amerika qasamyod qilgan buxgalterlar instituti tomonidan «Umumlashtirilgan audit standartlari» ishlab chiqildi. Shu kabi mamlakatda auditorlar instituti tomonidan «Ichki auditorlarning majburiyatlari» e’lon qilindi.
1976 yilda ma’lumotga elektron ishlov berish auditi assotsiatsiyasi tuzilib, 1987 yilda «Axborot tizimi bo’yicha umumiy qabul qilingan audit standartlari» ishlab chiqildi.
Dunyoning ko’pchilik davlatlarida milliy kuzatuv auditor-konsultant firma vakolatxonalari mavjud bo’lib, ularning barchasi xalqaro auditorlik standartlari va ularga mos keladigan me’yorlardan keng foydalanadilar. Butun dunyoda auditorlar faoliyatida umumiy standartlar ishlanishiga Amerika qasamyod qilgan buxgalterlar instituti (AICPA) katta ta’sir va tashabbus ko’rsatib keladi. AICPA tomonidan auditorlik kasbi, umuman olganda, auditorlik faoliyatiga oid bir nechta standart ishlab chiqildi. Mazkur tashkilot tomonidan ishlab chiqilgan standartlar 3 ga bo’linadi:
Auditning umumiy malaka va etika standartlari:

1. 
   Majburiy tayyorgarlik va mahoratlilik. Auditor tekshirish o’tkazishda maxsus texnik tayyorgarlikka va auditorlarning professional xulq sifatlariga ega bo’lishi kerak (The examinition is to be reformed by a person or persons having adequate technical training and proficience as an auditor).²
   
2. 
   Mustaqillik. Har qanday vazifani bajarishda auditor yoki auditorlar mustaqil bo’lishi shart (In all matters relating to the assignment an independence in mental attitude is to be maintained by the auditor or auditors).
   
3. 
   Majburiy malakaviy ziyraklik. Tekshirishni o’tkazishda va xulosani tayyorlashda auditordan professional ziyraklik talab etiladi. (Due professional care is to be exercised in the performance of the examinition and the preparition of the report).
   

Ob’ektlarning ish standartlari:

1. 
   To’g’ri rejalashtirish va nazorat. Ishni auditorlik tekshiruvi muvofiq holda rejalashtirilishi lozim, agarda auditorning yordamchilari mavjud bo’lsa, ularning faoliyatini nazorat qilib borish lozim (The work is to be adequately planned and assistans, if any, are to be properly supervised).
   
2. 
   Ichki nazorat tizimini tushunishning etarliligi. Auditor auditorlik tekshiruvining ko’lami va unga sarflanadigan vaqtni to’g’ri belgilash maqsadida ichki nazorat tizimiga etarlicha baho berishi shart (The auditor should obtain a sufficient understanding of the internalcontrol structure to plan the audit and to determine the nature, timing, and extent of tests to be performed).
   
3. 
   Zarur dalillarning etarli miqdori. Auditorlik hisoboti haqida fikr tayyorlash uchun tekshirish, so’roq, kuzatish va tasdiq usullari orqali etarli hajmda dalillar yig’ish (Sufficient competent evidentual matter is to be obtained through inspection, observation, inquires and confirmations to afford a reasonable basis for an opinion regarding the financial statements under examination).