1-Bob Xojalik yurituvchi subektlarda auditning xalqaro standartlariga muvofiq auditorlik tashkilotlarining audit otgazish turlari va masalalari

1.3. Xalqaro audit standartlarni tarkibi

Bozor infratuzilmasining unsurlari, avvalambor, auditorlik tashkilotlari faoliyatining o’zimizga xos, milliy standart asosida faoliyat yuritishni talab qiladi. Shu bilan birgalikda bozor munosabatlarini jadallashtirishda respublikamizning jahon bozoriga chuqurroq integratsiyalashuvi iqtisodiy islohotlarni rivojlantirishni, iqtisodiy munosabatlarni yanada kengroq amalga oshirish uchun auditorlik faoliyatini xalqaro andozalarga moslashtirishni ham taqozo qilmoqda.
Mamlakatimizda asta-sekin auditning milliy standartlari ishlab chiqilmoqda. Auditning milliy standartlarini ishlab chiqishda, avvalo, xalqaro standartlarga murojaat etiladi. Xalqaro audit standartlari Xalqaro buxgalteriya standartlari bo’yicha qo’mita tarkibida doimiy qo’mita huquqlariga ega bo’lgan Auditorlik amaliyoti bo’yicha xalqaro qo’mita tomonidan ishlab chiqiladi. Ushbu qo’mita 1973 yilda to’qqiz mamlakat, ya’ni Kanada, Avstriya, Germaniya, Frantsiya, Yaponiya, Meksika, Niderlandiya, Buyuk Britaniya va AQShning professional buxgalteriya tuzilmalari tomonidan ta’sis etilgan.⁴
Auditorlik amaliyoti bo’yicha xalqaro qo’mita Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi kengashi nomidan audit standartlarini chop etdi, shuningdek, audit tekshirishlarini o’tkazish bilan bir vaqtda qo’shimcha xizmat ko’rsatish bo’yicha xalqaro standartlarni ishlab chiqdi.
Hozirgi kunda 30 dan ortiq auditorlik faoliyatining xalqaro standartlari ishlab chiqilgan. Respublikamizda esa 2014 yil 1 yanvar holatiga 21 ta auditorlik faoliyatining milliy standartlari ishlab chiqilgan. Bozor munosabatlarini yanada chuqurlashtirish, iqtisodiy integratsiyani rivojlanish sharoitida moliyaviy axborotlarning jahon miqyosida amaliyotga keng joriy qilish zaruriy va to’xtovsiz jarayonlardan biri hisoblanadi.
Shu bilan birgalikda O’zbekiston suveren davlat sifatida audit bo’yicha hukumatlararo va xalqaro professional tashkilotlarga kirishi hamda xalqaro audit standartlarini ishlab chiqishda faol ishtirok etishi lozim. Bu esa milliy auditorlik standartlarini xalqaro standartlar bilan muvofiqlashtirish imkonini beradi. Bu tadbirlar oxir-oqibatda respublikamizning jahon iqtisodiy integratsiyasiga tobora chuqurroq qo’shilishiga imkon beradi.
Hozirgi kunda xalqaro audit standartlari ro’yxati quyidagilardan iborat:
«Xalqaro audit standartlari va turdosh xizmatlarga izoh» - 100-son AXS
«Terminlar glossariysi» - 110-son AXS
«Xalqaro audit standartlarining kontseptual asoslari» - 100-son AXS
«Moliyaviy hisobot auditining maqsadi va uni tartibga soluvchi asosiy tamoyillar» - 200-son AXS
«Audit o’tkazish to’g’risidagi kelishuv xati» - 210-son AXS
«Audit sifatini nazorat qilish» - 220-son AXS
«Hujjatlashtirish» - 230-son AXS
«Aldash va xato» - 240-son AXS
«Moliyaviy hisobot auditi bo’yicha qonunlar va me’yoriy hujjatlarni ko’rib chiqish» - 250-son AXS
«Auditni rejalashtirish» - 300-son AXS
«Biznesni bilish» - 310-son AXS
«Auditda muhimlik» - 320-son AXS
«Tavakkalchilikni va ichki nazorat tizimini baholash» - 400-son AXS
«Kompyuter axborot tizimi sharoitida audit» - 401-son AXS.⁵
«Xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlar xizmatlaridan foydalanuvchi sub’ektlar auditiga doir savollar» - 402-son AXS
«Auditorlik dalillar» - 500-son AXS
«Auditorlik dalillar – aniq moddalarga taalluqli qo’shimcha savollar» - 501-son AXS
«Dastlabki moliyaviy hisobot auditida boshlang’ich qoldiqlar bo’yicha auditorning ma’suliyati» - 510-son AXS
«Tahliliy amallar» - 520-son AXS
«Auditorlik tanlash va testlashning boshqa tanlash amallari» - 530-son AXS
«Hisob baholashlarining auditi» - 540-son AXS
«Bog’liq tomonlar» - 550-son AXS
«Kelgusi davr moliyaviy ma’lumotlarini o’rganish» - 560-son AXS
«Uzluksiz faoliyat» - 570-son AXS
«Sub’ekt rahbariyatiga tushuntirish berish» - 580-son AXS
«Boshqa auditorlar ish natijalaridan foydalanish» - 600-son AXS
«Ichki audit xizmati ishini ko’rib chiqish» - 610-son AXS
«Ekspert xizmatidan foydalanish» - 620-son AXS
«Moliyaviy hisobot bo’yicha auditorlik xulosasi» - 700-son AXS
«Taqqoslanadigan ko’rsatkichlar» - 710-son AXS
«Tekshirilgan moliyaviy hisobotlardagi boshqa axborotlar» - 720-son AXS
«Maxsus maqsaddagi audit shartnomasi bo’yicha auditorlik hisoboti» - 800-son AXS
«Istiqbolli moliyaviy ma’lumotlarni tekshirish» - 810-son AXS
«Moliyaviy hisobotning sharhi bo’yicha kelishuv» - 910-son AXS
Auditning nazariy asoslari
Auditorlik faoliyati o'z maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda
belgilangan nazariy asoslariga ega. Bu nazariy asoslar quyida keltirilgan
postulatJarga.asoslanadi
1. Auditorlik tekshiruvi moliyaviy hisobotlar va moliyaviy axborotlar
tekshirilishi mumkin bo'igan ma'lumotlarga asoslanadi degan faraz bilan o’tgaziladi.
Buning uchun buxgalteriyadagi har bir operatsiya tegishli hujjat
bilan rasmiylashtirilishi lozim. Auditor shu hujjatiarni tekshirish orqali
moliyaviy hisobotlarda keltirilgan ma'lumotlar to'g'ri ekanligiga ishonch
hosil qiladi. Endi faraz qilaylikki, bunday hu.ijatlar mavjud emas. Bu
holda auditor tekshimv o'tkazish imkoniga ega emas. Chunki moliyaviy
hisobotlarda istalgan ma'lumot keltirilgan bo'lishi, bu ma'lumotlar ham
to'g'ri, ham noto'g'ri axborotni aks ettirishi mumkin.
2. Auditor va mijoz rahbariyati o'rtasida qi~qa muddatli kelish-
movchiliklar bo'lishi mwmkin, ammo uzoq muddatli kelisbnmovchiliklarga
yo'l qo'yilmasligi lozim.
Bunga sabab, bu ikki gumh mnumiy yagona maqsadga ega bo'lishlari
shart. Bu maqsad - moliyaviy hisobotarda to'g'ri, ishonchli ma'lumot
aks ettirilishidir. Chunkijamiyatlling kelgusi farovonligi, investoriarning
to'g'ri qaror qabul qilishlari va resurslarning samarali taqsimlanishi
ishonchli moliyaviy axborotga bog'liq.
3. Samarali ishlab chiqilgan va o'raatilgan ichki nazorat tizimi mijoz
tomonidan moliyaviy hisobotlarda xato yoki firibgarliklarning oldini
olish imkonini beradi. (Xato - moliyaviy hisobotlarda bilmagan holda
noto'g'ri ma'lumotning keltirilishi yoki kiritilishi lozim bo'lgan ma'lu-
motning tushirib qoldirilishi; Firibgarlik - moliyaviy hisobotl'uda atayin
noto'g'ri ma'lurnotning keltirilishi yoki kiritilishi lozim bo'lgan ma'lu-
motning tushirib qoldirilishi).
Ichki nazorat tizimiga ega bo'lmagan korxona moliyaviy hisobotlarida
aktivlar, majburiyatiar, xususiy kapital, daromad, xarajat bo'yicha
noto'g'ri ma'lumot kiritilgan bo'lish ehtimoli yuqori bo'ladi.
4. Moliyaviy hisobotlarni Bnxgalteriya Hisobining Milliy Standartlari
(BHMS)ga asosan tuzilishi ularda keltirilgan ma'iumotiarning to'g'ri
va to'liq bo'lishini ta'minlaydi.
Bu postulatning ma'nosi shundan iboratki, BHMS maxsus andoza
hisoblanadi va moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini aniqlash uchun
ularni shu andozaga taqqoslash lozim.
5. Audit teksbiruvini o'tkazish vaqtida auditor tomonidan, agar aksini
tasdiqlovchi ma'iumotiar bo'imasa, o'tmishda sodir bo'lgan voqea kel-
gusida ham qaytarilishi mumkin degan faraz bilan ish ko'riIadi.
Misol uchun, auditor avvalgi tekshiruv davrida rahbariyatning
ftribgarlikka yo'l qo'ygan holini yoki samarasiz ichki nazorat tizimini
aniqladi deylik. Keyingi audit tekshiruvida, agar aksini tasdiqlovchi
ma'!umotlar, ya'ni rahbariya1 endi frribgarlikka yo'l qo'ymagani yoki
ichki nazorat tizimi samarali tashkil etilganini tasdiqlovchi ma'lumotlar
bo'lmagan holda, auditor o'z tekshiruvida rahbariyat yana fuibgarlik qilishi mumkin yoki ichki nazorat tizimi han1lz sifatsiz degan faraz
bilan tekshiruvni rejaIashtirishi lozim. Buning natijasida korxonaning
zaifnuqtaJari aniqlalladi va audit tekshiruvini samarali o'tkazish imkoni
yuzaga keladi.
6. Moliyaviy bisobotlar audit teksbinvidan o'tisbidan oidia, ularda
uto va firibgarlikni aks ettinvcbi ma'iumotlar yo'q deb faraz qilioadi.
Auditor tekshiruv jarayonida shu faraz va haqiqatda hosil bo'igan
tasavvurni o'zaro taqqoslash natijasida, moliyaviy hisobotlar to'g'ri
tuzilgani yoki unday emasligini o'z xulosasi orqali e'lon qiladi.
Umuman oiganda, vaqt sinovidan o'tgan holda uzoq yillardan huyon
amalda bo'igan bu audit postulatlari zamonaviy auditlling nazariy
asoslarini tashkil etadi. Ularda bevosita yoki bilvosita quyidagi ma'lumotlar
keltiriladi: Moliyaviy hisobotlar tekshirilishi mumkin bo'igan ma'lumot-
larni aks ettiradi; jamiyat manfhatidan kelib chiqqan holda, auditor va
mijoz o'rtasida uzoq muddatli kelishmovchiliklar bo'lmasligi lozim;
samarali ichki nazorat tizimining tashkil etilishi va BHMSning to'g'ri
qo'llanilishi moliyaviy hisobotlarda to'g'ri ma'lumotlarni aks ettirishga
asos bo'ladi; aksini tasdiqlovchi ma'lumotlar bo'lmaganda, o'tmishda
sodir bo'igan voqea kelgusida ham qaytarilishi mumkin; auditorlar mijoz
moliyaviy hisobotlarini tekshirish jarayonida ularda muhim xatoliklar
yo'q deb faraz qiladilar. Ammo auditorlar tekshiruv jarayonida mas’uliyat bilan yondashishi lozim.⁶

II-Bob. Audit turlari va funksional tasnifi

2.1 Auditning turiga ko’ra tasnifi
Auditorlik faoliyati uzoq rivojIanish bosqichini bosib o'tdi va bu
davr mobaynida jamiyatning tobora kCllgayib borayotgan ehtiyojlarini
kengroq qondirish maqsadida bu faoliyat sohasi o'z yo'lida katta burilish \'
yasadi Avvalgi davrda auditga faqat nazorat vositasi sifatida qaralgan bo'lsa,
hozirda bu fuoliyat turi korxonalarga o'z faoliyat sohalarini rivojIantirish,
milliy va xalqaro bozorda raqobatbardoshlikka erishishga qaratilgan
faoliyatIariga yordam berishdan iborat. Shu maqsadlardan kelib ehiqqan
holda, xalqaro amaliyotda zamonaviy audit quyidagi uch turga bo'lingan:
1.Moliyaviy hisobotlar auditi
2. Muvofiqlik auditi
3.Operatsion auditi