1 boʼlim Ekologik menejmentning kontseptual asoslari 1- bob. Ekologik muammolar va ekologik menejmentni shakllantirish bo'yicha qarashlarning evolyutsiyasi

1 - boʼlim
Ekologik menejmentning kontseptual asoslari
1- bob. Ekologik muammolar va ekologik menejmentni shakllantirish bo'yicha qarashlarning evolyutsiyasi
1.1. Ekologik menejmentning paydo boʼlishi va rivojlanishi
Insoniyat birinchi marta ekologik muammolarga jiddiy e'tibor qaratdi va 60-yillarda ularga qarshi kurashishni boshladi. XX asr Shuning uchun, 60-yillar XX asr ekologik menejmenttug'ilish davri deb hisoblash mumkin. Shu bilan birga, uning shakllanishida to'rtta asosiy bosqichni ajratish mumkin. Ushbu bosqichlarni quyidagi belgilarga qarab ko'rib chiqing: vaqt belgilari (rivojlanish omillari, korxonaning tashqi muhitining ob'ektiv ehtiyojlari), rivojlanish bosqichlari (ijtimoiy va siyosiy hayotdagi muhim voqealar), biznesning, davlatning, jamiyatning o'zgargan vaziyatga munosabati (paydo bo'layotgan texnik, iqtisodiy va boshqa tartibga solish usullari) tabiatni boshqarish) va ishbilarmon doiralarning ekologik omilga munosabatidir.
1-bosqich (60-yillar - 80-yillarning boshlari. XX asr) - ilmiy bilimlarni ko'kalamzorlashtirish va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning boshlanishi va «passiv» ekologik menejment davri.
Bu vaqt jamiyat taraqqiyotining global jarayonlarini o'rgangan birinchi xalqaro nodavlat tashkilotlarning tashkil etilishi, ilmiy jamoatchilik tomonidan ekologik inqiroz xavfi to'g'risida xabardor bo'lishi, shuningdek, atrof-muhit muammolari haqida jamoatchilik xavotirining paydo bo'lishi, xususan, oltmishinchi yillar oxiridagi ommaviy talabalar harakatlarida ifodalangan.
Avvalo, bu davrda klassik iqtisodiy nazariyaning nomukammalligini tan olish kerak edi, bunda ikkita prinsipial muhim qoidalar hisobga olinmaydi:
-tabiiy resurslar tugaydi;
-tabiiy muhitning o'zini tozalash qobiliyati cheklangan.
Bunga 1972 yilda D. Meadows va hammualliflarning «O'sish chegaralari»(Limits to Growth)kitobi nashr etilishi yordam berdi va bu ilmiy doiralarda keng rezonans tug'dirdi. Ushbu kitob 1970 yilda global muammolarni hal qilish uchun yaratilgan Rim klubi tomonidan buyurtma qilingan jahon iqtisodiyoti rivojlanishini kompyuter modellashtirish natijalari asosida yozilgan - bu olimlar, ishbilarmonlar va siyosatchilarni o'z ichiga olgan xalqaro jamoat tashkilotidir. Tadqiqot natijalari umidsizlikka uchradi - 2030 yilgacha iqtisodiy o'sish, dunyo aholisining tez o'sishi va atrof-muhitning ifloslanishi sharoitida dunyo aholisining farovonligini ta'minlash imkonsiz bo'ladi, shuning uchun tug'ilish koeffitsientini cheklash va atrof-muhitni muhofaza qilish choralari zarur.¹
Boshlangan munozara 1972 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti doirasida tashkil etilgan Atrof-muhitni muhofaza qilish dasturi (UNEP) doirasida davom ettirildi. Birinchi UNEP direktori Moris Strong boy va kambag'al mamlakatlar o'rtasidagi farqni qisqartirish va boshqaruv usullari va shakllarini tubdan isloh qilish va xalqaro aloqalar masalasini ko'tardi.Shuningdek, u birinchi bo'lib Ekologik rivojlanish kontseptsiyasini taklif qildi («ekologik rivojlanish», «barqaror rivojlanish» kontseptsiyasining prototipi).
Atrof-muhit muammolarini shakllantirishga katta ta'sir ko'rsatgan yana bir tashkilot Xalqaro taraqqiyot masalalari bo'yicha mustaqil komissiya bo'lib, u Shimoliy-Janubiy komissiya va Brandt komissiyasi (birinchi raisi Villi Brandt nomi bilan) deb ham nomlangan.
1980 yilda Brandt komissiyasi uchinchi dunyo mamlakatlariga, xususan, xalqaro bozorlarda xomashyo narxlarini barqarorlashtirish choralarini ko'rishga ko'mak berishni talab qilgan ma'ruza qildi (bu muammo ikki sababga ko'ra muhim: rivojlanayotgan mamlakatlarning past daromadlari - xomashyo etkazib beruvchilari va tejash uchun rag'batning etishmasligi rivojlangan mamlakatlar tomonidan arzonligi sababli xomashyo)².
1980 yilda Xalqaro Tabiatni va Tabiiy Boyliklarni Himoya qilish Ittifoqi (МСОП, IUCN) va UNEP homiyligida «Barqaror rivojlanish»(Sustainable Development)tushunchasi birinchi bo'lib ifoda etilgan «Butunjahon tabiatni muhofaza qilish strategiyasi» ma'ruzasi e'lon qilindi. ³
Hisobotda tabiatni muhofaza qilish muvozanatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonining zaruriy elementlaridan biri ekanligi to'g'risidagi fikr mavjud edi.1982 yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh assambleyasi tabiat uchun Butunjahon Xartiyasini qabul qildi, uning tamoyillariga muvofiq ⁴:
-ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish sohasidagi tadbirlarni rejalashtirish va amalga oshirishda tabiatni muhofaza qilish ushbu faoliyatning ajralmas elementi sifatida qaralishi kerak;
- iqtisodiy rivojlanish, aholining ko'payishi va yashash sharoitlarini yaxshilashning istiqbolli rejalarini ishlab chiqishda, ko'rsatilgan aholini uzoq muddatli saqlash va joylashtirish uchun tabiiy tizimlarning imkoniyatlarini to'g'ri hisobga olish zarur;
- tabiatga zararli ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan faoliyatni nazorat qilish va tabiat uchun xavfli yoki boshqa zararli ta'sir ko'lamini kamaytiradigan eng mos texnologiyadan foydalanish kerak.
Ilmiy va siyosiy munozaralardan tashqari, tutun tufayli odamlarning ko'p sonli talofatlari, shuningdek o'tgan asr o'rtalarida sodir bo'lgan ekologik ofatlar to'lqini insoniyat jamiyatining ekologik ongini shakllantirishda muhim rol o'ynadi. Favqulodda vaziyatlar korxonalar uchun katta moliyaviy yo'qotishlarga aylandi; jiddiy baxtsiz hodisalar yuz berganda, ular to'lovga layoqatsiz bo'lib chiqdi. Shuning uchun, favqulodda vaziyatlar boshlangandan so'ng, korxonalar xavfsizlik masalalariga ko'proq e'tibor berib, o'zlarini yangi ofatlardan himoya qilishga harakat qilishdi. Investorlar tomonidan ham, sug'urta kompaniyalari tomonidan ham ma'lum xulosalar chiqarildi, ular baxtsiz hodisalarni keltirib chiqargan korxonalar bilan moliyaviy xatarlarni bo'lishishi kerak edi: shartnomalar tuzishda ular ekologik xatarlarni tahlil qilishga ko'proq e'tibor berishni boshladilar.
Bu omillarning barchasi ko'plab mamlakatlar, xususan AQSh, Evropa davlatlari va Yaponiya qonunchiligida o'z aksini topgan. Atrof muhitni muhofaza qilish bo'yicha birinchi qoidalar, asosan emissiya nazorati va zararli moddalar bilan ishlash bo'yicha qabul qilingan. Ko'pgina milliy qonunlar Butunjahonni muhofaza qilish strategiyasi va Butunjahon tabiat xartiyasida belgilangan printsiplarga asoslanadi. «Ifloslantiruvchi to'laydi» printsipi eng asosiylaridan biri sifatida qaraldi. Shuningdek, xalqaro ekologik huquq rivojlana boshladi, atrof-muhit va tabiiy resurslarni muhofaza qilish bo'yicha birinchi xalqaro shartnomalar paydo bo'ldi.
Atrof-muhit vazirliklari va idoralari tomonidan namoyish etiladigan yangi institutsional komponent paydo bo'ldi ⁵.
Qonunchilikni kuchaytirish bilan bir qatorda, unga rioya etilishi ustidan davlat nazorati va ekologik me'yorlarni buzganlik uchun sanktsiyalar (jarimalardan tortib to ishlab chiqarishni to'xtatishga qadar) paydo bo'ldi. Texnik va texnologik yangiliklarni joriy qilish orqali korxonalar o'zgargan vaziyatga moslashishga majbur bo'ldilar. Quvurlarni tugatish texnologiyalari shu tarzda paydo bo'ldi, bu atmosferadagi chiqindilar va korxonalarning chiqindi suvlari tarkibidagi ifloslantiruvchi moddalarning kontsentratsiyasini kamaytirishga imkon berdi va shu bilan mahalliy darajadagi (ayrim korxonalar yonidagi) atrof-muhit holatini va qisman mintaqaviy darajadir.
Belgilangan ekologik cheklovlarga rioya etilishini ta'minlash uchun sanoat atrof-muhit monitoringi talab qilindi. Davlat inspektorlari tashrifidan oldin xavfsizlik tarmog'i sifatida korxonalar ichki tekshiruvlarni o'tkazishni boshladilar - ichki ekologik audit paydo bo'ldi. Ko'p o'tmay, kredit loyihalari va sug'urta tashkilotlari tomonidan moliyaviy loyihalarning ekologik xavf-xatarlarining maqbulligini baholash uchun eko-audit amaliyoti qo'llanildi.
Qonunchilik talab qilgan atrof-muhitni muhofaza qilish choralari ishlab chiqarish xarajatlarini sezilarli darajada oshirdi, shuning uchun tabiatni muhofaza qilish vazifasi iqtisodiy sub'ektlar tomonidan qo'shimcha yuk, og'ir yuk sifatida qabul qilindi. Umuman olganda, o'sha davrdagi ekologik menejment passiv, reaktiv yoki moslashuvchan deb tavsiflanishi mumkin, chunki birinchi o'ringa biznes uchun tahdid mavjud bo'lib, atrof-muhit uchun bunday tashvish emas edi. Shuning uchun ko'rilgan choralar tabiiy muhit sifatining yomonlashuv tendentsiyasini qaytarish uchun etarli emas edi. Shunga qaramay, ushbu bosqichda ekologik muammolar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga to'sqinlik qilayotgani anglab etilishi va inqirozdan chiqish yo'llarini faol izlash boshlangani juda muhimdir.