1. Bozor mexanizmi va uning elementlari Bozor

murakkab utilitarizm – individ tomonidan о‘z foydaliligining samarali faoliyat asosida oshirilishidir.
utilitarizm normasi individning maqsadli funksiyasini belgilasa, ratsional maqsadli fe’l-atvor (hulq, xatti-harakat) normasi foydalilikni muayyan vazifalarning hal etilishi bilan bog‘lagan holda oshirishni muayyanlashtiradi
Bozordagi bitim bilan individuallashmagan ishonch о‘rtasidagi bog‘liqlik oldindan tо‘lovlarning amal qilishida namoyon bо‘ladi. Bu eng oddiy bozor bitimi hisoblanadi.
Bozordagi bitim bilan individuallashmagan ishonch о‘rtasidagi bog‘liqlik oldindan tо‘lovlarning amal qilishida namoyon bо‘ladi. Bu eng oddiy bozor bitimi hisoblanadi.
Iqtisodiyoti rivojlangan malakatlarda ishonchning individuallashmaganligi bо‘yicha о‘tkazilgan sо‘rovlarga javoblar (Daniya-94 %; Germaniya-90 %; Fransiya-84%)da yuqori natijalar olingan.
Empatiya normasi individning о‘zini hamkor о‘rniga qо‘yib kо‘rishi va uning barcha kechinmalari, qiziqishlari va mо‘ljallarini bozor subyekti sifatida о‘zidan о‘tkazishga harakat qilishida ifodalanadi.Empatiya individning о‘z xarakatlarida erkinlikka chiqqani bilan bog‘liq. Insonning faoliyati qancha erkin bо‘lsa, u atrofdagilarning harakatini shuncha yaxshi tushunadi va uni oldindan ayta oladi
Empatiya normasi individning о‘zini hamkor о‘rniga qо‘yib kо‘rishi va uning barcha kechinmalari, qiziqishlari va mо‘ljallarini bozor subyekti sifatida о‘zidan о‘tkazishga harakat qilishida ifodalanadi.Empatiya individning о‘z xarakatlarida erkinlikka chiqqani bilan bog‘liq. Insonning faoliyati qancha erkin bо‘lsa, u atrofdagilarning harakatini shuncha yaxshi tushunadi va uni oldindan ayta oladi
legalizm normasi deganda qonunni hurmat kilish va о‘z ixtiyoriga kо‘ra, unga bо‘ysinish tushuniladi. Bu norma ayni chog‘da, mulkiy huquqlarning samarali himoya qilinishiga ham yо‘l ochadi.
Mulkchilik huquqlarini iqtisodiy asoslash
Individlar uchun mulkchilik huquqlarini о‘rnatish hamda ushbu huquqlarga ularning amal qilish zarurati qonunga ixtiyoriy bо‘ysunish normalari bilan о‘zaro uzviy bog‘langan. Mulkchilik huquqlari individlar о‘rtasida yuzaga keladigan о‘zaro munosabatlardagi noaniqlikni kamaytiruvchi institutlardan biri hisoblanadi
Kishilarning ehtiyoji ilmiy va hayotiy tushuncha bo’lib, iqtisodiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida amal qilib kelmoqda, chunki bu tushuncha kishilarning hayotiy vositalarga bo’lgan zaruriyatini bildiradi. Ehtiyojning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi ko’rinishi va amal qilishi talabdir. Lekin talab ehtiyojdan farq qiladi va mustaqil iqtisodiy kategoriya (ilmiy tushuncha) sifatida amal qiladi. Uning farqi shundan iboratki, kishilarning ehtiyoji o’sib boraveradi, cheksizdir. U pul bilan ta‘minlansa va sotib olish kurbiga ega bo’lgan taqdirda talabga aylanadi.
Demak, aytish mumkinki, talab – bu pul bilan ta‘minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj sotib olish uchun zarur bo’lgan pul bilan ta‘minlanmasa, u “xoxish”, “istak” bo’lib qolaveradi.
Bozordagi narxlarni o’zgarib turish darajasida iste‘molchilarning tovar va xizmatlarning ma‘lum turlarini va ma‘lum miqdorlarini sotib olishga layoqati bo’lgan ehtiyoj talab deyiladi.
Talablar turlicha bo’ladi. Bir xil tovar va xizmatga bo’lgan talabning ikki turi bor va ular bir-biridan farq qilinadi. Shu boisdan, yakka talab va bozor talabi bo’ladi.
Har bir iste‘molchining, ya‘ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning moddiy va nomoddiy ne‘matlarga bo’lgan talabi – bu yakka talab deyiladi. Bir qancha iste‘molchilarning tovarlar va xizmatlarga bo’lgan talablari yig’indisi bozor talabi deyiladi.
Misol keltiramiz. Bir kg kartoshkani narxi 600 so’m bo’lsa, talab 5 kg bo’ladi (bir oy davomida). 500 so’m bo’lsa, 7 kg bo’ladi, 300 so’m bo’lsa, talab 10 kg chiqadi. Bozor talabi esa, 1 tonna, 2 tonna, 4 tonna va xaqozo bo’lishi mumkin.
Mahsulot narxi va sotib olinadigan tovar miqdori o’zgarishi o’rtasida bo’ladigan teskari yoki qarama-qarshi bog’liqlik talab qonuni deyiladi.
Talab miqdori va hajmi faqat narxga bog’liq bo’lib qolmasdan, bir qator omillar ham ta‘sir qiladi:
1. Iste‘molchilarning didi, ya‘ni tovarlar va xizmatlarni sotib olishga yoki olmaslikka moyilligi yoki moyil emasligidir.
2. Bozor iste‘molchilarning soni.
3. Iste‘molchilarning daromadlari
4. Bir-biriga bog’liq tovarlarning narxi
5. Kelajakda narx va daromadlarning o’zgarishi ehtimoli.
Ana shu omillar o’zgarishi talab hajmining o’zgarishiga qanday ta‘sir ko’rsatishga harakat qilamiz:
1. Biron-bir tovarga iste‘molchining didida ijobiy o’zgarish ro’y bersa, narxning tegishli darajasida unga bo’lgan talab ortadi va aksincha bo’ladi.
2. Bozorda iste‘molchilar soni ko’paysa, talab ortadi, iste‘molchilarning soni kamaysa talab qisqaradi.
Masalan, aloqa vositalarining takomillashuvi xalqaro moliyaviy bozor doirasini, undagi qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdi jarayonlarida ishtirok etuvchilar sonini mislsiz kamaytiradi hamda aktsiya va obligatsiya kabi moliyaviy aktivlarga bo’lgan talabning o’sishiga olib keladi. Tug’ilish darajasining pasayishi bolalar bog’chasi va maktabga bo’lgan talabni kamaytiradi.
3. Pul daromadi o’zgarishining talab hajmiga ta‘siri boshqa omillarga qaraganda ancha murakkab. Daromad yuqori bo’lsa, iste‘molchilar yuqori sifatli tovarlarni xarid qiladilar va aksincha. Masalan, non, kartoshka o’rnida go’sht, asal va sut maxsulotlari xarid qilinadi.
Xulosa

Daromadning o’zgarishi bilan talab miqdori to’g’ri bog’liqlikda o’zgaradigan tovarlar oliy toifali tovarlar deyiladi. Daromadlar o’zgarishi bilan talab miqdori teskari bog’liqlikda o’zgaradigan tovarlar past toifali tovarlar deyiladi.

Iste‘molchilar daromadi va ular tomonidan sotib olinadigan tovarlar miqdori o’rtasidagi bog’liqlik nemis iqtisodchisi va statisti Ernst Engel (1821-1896) tomonidan chuqur tadqiq etilgan. Shunga ko’ra, iste‘molchi daromadi bilan u tomonidan sotib olinishi mumkin bo’lgan tovarlar miqdori o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik Engel qonuni deyiladi. Haqiqatan ham, aholi daromadlari o’sib borishi bilan tovarlar ko’proq xarid qilinadi, daromadlar pasaysa (kamaysa) xarid qilish ham pasayadi.
Past toifali tovarlar uchun Engel egri chizig’i pasayuvchi ko’rinishda bo’lib, daromadlar oshib borishi bilan iste‘molchilar ularni kamroq miqdorda sotib oladilar. Agar tovarning iste‘moli daromad darajasiga bog’liq bo’lmasa, u xolda Engel egri chizig’i tik holda bo’ladi.

Tavsiya etiladigan umumiy adabiyotlar ro‘yhati

1.