1. Buddizm tarixi va uning ta’limoti haqida

Oqimlari. Xinayana buddizmning asosiy yunalishlaridan biridir. Xinayana “kichik arava” manosini anglatib, u dinniy yunalish sifatida mill.avv I-asrda shakllangan. Biroq uning asosisy qoidalari ancha avval Tripitakada bayon qilingan.Xinayana talomotiga ko‘ra, draxmalar tabiatni o‘rganishda va nirvanaga manaviy yul bilan erishiladi. Bu yil juda og‘ir shu sababli faqat monaxlargina nirvana holatiga erishishi mumkin. Keyinchalik xinayanada juda ham murakkab va dabdabali ibodatlar (Masalan, “Budda tishiga sig‘inish”) buddizmning muqqaddas joylarida ommaviy ziyorat joriy qilingan. Bu yunalish Sharqiy Hindistonda, Shri-Lanka, Hindi-Xitoy davlatlarida tarqalgan.
Maxayana. Xinayana bilan bir qatorda buddizmdagi ikkinchi asosiy yunalish bo‘lib, u ruhiy kamolot ahdiga rioya qilivchi, xudoga iltijo qiluvchi rohiblarga inomlar berib yoerdam kursatuvchi har qanday oddiy dindor najot topishi mumkin, degan talimotga asoslanadi. Unga ko‘ra, Budda tanasi jonzotlarni azobdan qutqarish ucun turli maxluqotlar shakliga kirishi va hayot zanjirining barcha vakillari uni o‘rganishi, anglashi mumkin. Bu narsa cheksiz Budda ramzlarining, xudolarning kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. Bu xudolarga ishonish yullari barcha uchun mumkin bo‘lmaganligi sababli u kata arava nomini olgan.⁸
Szintu. Yunalishi Xitoyda vujudga kelgan va keyinchalik Yaponiyaga utgan. Unga Xuan-Yuan asos solgan. V-VII asrlarda uning shogirdlari bu yo‘nalishni rivojlantirganlar. Shuningdek, ushbu yunalish Xitoy Buddizmida sezirarli mavqega ega bo‘lgan va rasman etirof etilgan. Xitoyshunos olimlarning takidlashlariga qaraganda Szintu yunalishi daosizm, hatto Qadimgi Xitoy sinizmi tasirida shakllangan.
Tyangay yoki Tenday yunalishi. Bu nom shunday deb atalgan bir ibodatxona nomi bilan bog‘liq. Mazkur yunalishning ilk va ko‘ga kuringan vakillaridan biri Cji-I bo’lgan. Cji-I talimotiga ko‘ra bu dunyodagi hamma narsa haqiqiy emas, ular faqat bushliqdan iborat bo’lib, vaqtinchalik mavjuddir. Mana shu asosga ko‘ra u xulosa qiladiki, olamdagi barcha narsa yolg‘iz mazmundadir. Budda hatto mayda qo‘m, zarachalarida ham mavjud bo‘lishi mumkindir va oxirida esa har bir insonning hayoti Budda hayotining bir qismi bo‘lishi mumkin.⁹


Xulosa
Buddizm dini O‘rta Osiyo hududida keng tarqalgan dinlardan biri hisoblanadi uning ilk vujudga kelgan, hududi Hindiston hisoblanadi. Buddizm tarixi tadqiqitchilari mavjud manbalar asosida bu oqim asoscisi real tarixiy shaxs ekanligini takidlaydilar. Bu talimot tug‘risida xabar beruvchi adabiyotlarda u Sitxartxa Gautama (Gotama), shakyamuni, budda,tadxagata, djina, bxagavan, kabi ismlar bilan zikr etiladi. Keyinchalik bizning hududimizga tarqala boshlagan asosan Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlariga bular: Xitoy, Yaponiya, Koreya va Malayziya boshqa mamlakatlada keng tarqalgan. Shu tariqa Buddizm dunyo miqyosida tarqala boshladi, hozirda dunyo miqyosidagi dinga aylangan va dunyoda keng tarqalgan dinlardan biri hisoblanadi. Buddizm talimoti asosan 3-qismdan iborat: 1) axloq; 2) meditasiya; 3) donolik. Mill. Avv. 273-232 yillarda hukmronlik qilgan imperator ashoka davrida buddizm keng hududularda jadal tarqaldi. Buddist missionerlari o‘z prinsiplariga qattiq turib yumshoqlik va kelishuvchanlik bilan harakat qildilar. Buddizm talimoti bir qator kitoblar shakliga keltirilgan tuplamlarda bayon qilingan. Ulardan eng asosiy tripitika (yoki Tipitaka) –“uch sovat” manosini anglatadi. U uch qismdan iborat bo‘lganligi uchun shunday nom bilan atlagan. Bu manbaning qulyozmasi Shri-Lankada saqlanib qolgan. Buddizmning maxayana yunalishi Xitoyga I-chi asrda kirib kelgan III-VI asrlarda buddizm Xitoyda keng tarqaldi. Bu vaqtta poytaxt yaqinidagi loyana hamda chananni kabi shaharlarda 180-ga yaqin buddizm ibodatxonalari hamda diniy markazlar faoliyat yurutmoqda. Maxayananing shakllanishida Kushon davlatining ham roli kata bo‘ldi. Aynan kushon davlatidan ayniqsa Kanishkaning 4-qurultoyidan so‘ng budddizmning maxayana yo‘nalishi markaziy osiyo davlatlari va shaharlarida tarqala boshladi. Buddizmning Xitoylashuv va tarqalish jarayonini urganish murakkab masaladir.
O‘rta Osiyoda buddizm tarixini o‘rganish buyicha tadqiqotchilardan L.I.Albaum, R.CH. Bagchi, V.V. Bartold, T.V. Balyaeva va boshqalar.Shishkin kabi O‘zbekistonlik va chet ellik arxeolog olimlar izlanishlar olib borganlar. Millodan avvalgi I-asr va millidning IV asrlari oralig’ida Kushon imperiyasida buddizmning Maxayana yunalishi davlat dini dib elon qilindi. Hozirgi Termizdagi Qoratepa, Tayoztepa, Sayram, Quva va boshqa joylarda topilayotgan budda haykalchalari yoki parchalari, Ayritomdagi ayvon peshtoqi parchasidagi buddist musiqachilarining tasviri va boshqa osori antiqalar, va ibodatxonalar O‘rta osiyodagi buddizm haqida xabar beruvchi manbaladir. Bu dinga tegishli yozma manbalar qadimgi Turkiy yozuvdir, Uyg‘ur bitiklari va boshqa yozuvlarida saqlanib qolgan.
Xinayana buddizmning asosiy yunalishlaridan biridir. Xinayana “kichik arava” manosini anglatib, u dinniy yunalish sifatida mill.avv I-asrda shakllangan. Biroq uning asosisy qoidalari ancha avval Tripitakada bayon qilingan.Xinayana talomotiga ko‘ra, draxmalar tabiatni o‘rganishda va nirvanaga manaviy yul bilan erishiladi. Xinayana bilan bir qatorda buddizmdagi ikkinchi asosiy yunalish bo‘lib, u ruhiy kamolot ahdiga rioya qilivchi, xudoga iltijo qiluvchi rohiblarga inomlar berib yoerdam kursatuvchi har qanday oddiy dindor najot topishi mumkin, degan talimotga asoslanadi. Unga ko‘ra, Budda tanasi jonzotlarni azobdan qutqarish ucun turli maxluqotlar shakliga kirishi va hayot zanjirining barcha vakillari uni o‘rganishi, anglashi mumkin.
Szintu. Yunalishi Xitoyda vujudga kelgan va keyinchalik Yaponiyaga utgan. Unga Xuan-Yuan asos solgan. V-VII asrlarda uning shogirdlari bu yo‘nalishni rivojlantirganlar.
Tyangay yoki Tenday yunalishi. Bu nom shunday deb atalgan bir ibodatxona nomi bilan bog‘liq. Mazkur yunalishning ilk va ko‘ga kuringan vakillaridan biri Cji-I bo‘lgan. Cji-I talimotiga ko‘ra bu dunyodagi hamma narsa haqiqiy emas, ular faqat bushliqdan iborat bo‘lib, vaqtinchalik mavjuddir. Mana shu asosga ko‘ra u xulosa qiladiki, olamdagi barcha narsa yolg‘iz mazmundadir.