1. Buyruqli iqtisodiyot va uning belgilari Naqt va kredit pullarning xususiyatlari

Variant 17
1. Buyruqli iqtisodiyot va uning belgilari
2. Naqt va kredit pullarning xususiyatlari
3. O’zbekiston milliy valyuta - so’mning muomilaga kiritilishi bosqichlari

1. Buyruqli iqtisodiyot va uning belgilari

Bugungi kunda uchta modeldan birining sof shaklida bir yoki boshqa holatning mavjudligi haqida gapirish mumkin emas. Ko'pgina zamonaviy rivojlangan mamlakatlarda, uch turdagi barcha elementlarning elementlarini birlashtirgan aralash iqtisodiyot mavjud.

Aralashtirilgan iqtisodiyotda ishlab chiqaruvchilarning davlat va iqtisodiy erkinliklarining me'yoriy rolidan foydalanishni o'z ichiga oladi. Tadbirkorlar va ishchilar sohadan sanoatdan bo'lib, o'z qarorlariga binoan emas, balki o'z qarorlariga binoan. O'z navbatida davlat, ijtimoiy, moliyaviy (soliq) va boshqa turlarni amalga oshiradi iqtisodiy siyosatbir daraja yoki boshqa hissa qo'shadi iqtisodiy o'sish Mamlakatlar va aholining turmush darajasini oshirish.
Iqtisodiy tizimning mohiyati va turlari
Iqtisodiy tizim - tovarlar (xizmatlar) ishlab chiqaruvchilar va ishlab chiqaruvchilarning ijtimoiy-iqtisodiy va tashkiliy aloqalari tartibi.
Iqtisodiy tizimlar bir-biridan farq qiladi:

1. 
   Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimi;
   
2. 
   Boshqaruvning tashkiliy-huquqiy shakllari;
   
3. 
   Iqtisodiy mexanizm;
   
4. 
   Ishtirokchilarning imtiyozlari va rag'batlantirish tizimi;
   
5. 
   Korxona va tashkilotlarning iqtisodiy aloqalari.
   

Eng keng tarqalgan ajralish iqtisodiy tizimlar ustida:

• 
  An'anaviy
  
• 
  Buyruq
  
• 
  Bozor
  
• 
  Aralashgan.
  
• 
  Iqtisodiy tizimlar turlari.
  

Iqtisodiy tizim turi:
1) shakllari bilan tavsiflanadi;
2) cheklangan resurslarni tarqatish usullari;
3) iqtisodiyotni tartibga solish usullari.

• 
  1 raqami 1: 1) an'anaviy; 2) buyruq (markazlashtirilgan); 3) bozor; 4) aralashtirilgan.
  
• 
  1) An'anaviy iqtisodiy tizim - er va kapitalning umumiy mulkiga ega bo'lgan iqtisodiy hayotni tashkil etish usuli, mavjud bo'lgan manbalar mavjud an'analarga muvofiq taqsimlanadi.
  
• 
  Savollar, kim uchun va qanday mahsulot ishlab chiqarish va qanday ishlab chiqarish uchun, avloddan-avlodga uzatiladigan an'analar asosida hal qilinadi.
  Afzalliklari: 1) Jamiyat barqarorligi; 2) ishlab chiqarilgan mahsulotlarning yuqori sifati.
  Kamchiliklari: 1) texnik taraqqiyotning yo'qligi; 2) tashqi sharoitlarning o'zgarishi uchun zaif moslashuvchanlik; 3) ishlab chiqarilgan cheklangan mahsulotlar soni.
  
• 
  2) Jamoa (markazlashtirilgan, ko'rsatma, rejalashtirilgan) iqtisodiy tizim - kapital va er davlatiga tegishli bo'lgan iqtisodiy hayotni tashkil etish usuli va cheklangan resurslarning tarqalishi Markaziy organlarning ko'rsatmalariga va rejalarga muvofiq amalga oshiriladi.
  
• 
  Afzalliklari: 1) Har qanday muammoni hal qilish uchun barcha kuchlar va jamiyatni jamlash qobiliyati (safarbarlik qobiliyat); 2) kelajakka ishonchni ta'minlaydigan hayotning zaruriy imtiyozlaridan keladigan pullarni kafolatlash; 3) ishsizlikdan qochadi, garchi universal ish olib borilayotgan bo'lsa-da, amalda unumdorlikni saqlashning sun'iy tushkunligi tufayli.
  
• 
  Kamchiliklari: 1) Jamiyatning barcha ehtiyojlarini aniq rejalashtirishga qodir emasligi va shunga mos ravishda ba'zi tovarlar va boshqalarning etishmasligini olib tashlashga olib keladigan resurslarni tarqatish; 2) sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishda rag'batlantirishning yo'qligi; 3) fuqarolar o'rtasida iqtisodiy erkinlik yo'qligi.
  
• 
  3) Bozorning iqtisodiy tizimi- sarmoyalar va erlarga tegishli bo'lgan va cheklangan resurslarga tegishli bo'lgan iqtisodiy hayotni tashkil etish usuli bozorlar orqali taqsimlanadi.
  
• 
  Bozor iqtisodiyoti - mulkchilikning xususiy shakli ustunlik qiladigan fermer xo'jaligidir, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar tomonidan o'z mablag'lari hisobidan amalga oshiriladi, ularning barcha asosiy qarorlar ular tomonidan o'z mablag'lari qabul qilinadi.
  
• 
  Bozor tizimining asoslari: 1) xususiy mulk huquqi; 2) iqtisodiy erkinlik; 3) raqobat.
  
• 
  Xususiy mulk - jamiyat tomonidan jismoniy shaxslar va ularning birlashmalarining har qanday turdagi iqtisodiy resurslarning ma'lum miqdorini (qismini) ishlatish, foydalanish va yo'q qilish huquqi tomonidan tan olingan.
  
• 
  Afzalliklari: 1) moslashuvchanlik, o'zgargan sharoitlarga moslashish qobiliyati; 2) texnik taraqqiyot uchun rag'batlar mavjudligi; 3) manbalardan oqilona (???).
  Kamchiliklari: 1) daromad tengligini, barqaror turmush darajasini ta'minlashga qodir emasligi; 2) fundamentalizmga qodir ilmiy izlanishlar; 3) rivojlanish beqarorlik (inqiroz, inflyatsiya); 4) o'zgaruvchan resurslardan foydalanishning samarasizligi; 5) to'liq bandlik va narx barqarorligi yo'qligi.
  
• 
  Har bir iqtisodiy tizim turli yo'llar bilan farq qiladi: 1) nima ishlab chiqarish kerak? 2) Qanday qilib ishlab chiqarish kerak?; 3) Kimga ishlab chiqarish kerak?
  
• 
  Nima ishlab chiqarish kerak? 1) an'anaviy: qishloq xo'jaligi mahsulotlari, ov, ovchilik, baliqchilik, kam mahsulotlar va xizmatlar, bojxona va an'analar bilan belgilanadi; 2) markazlashtirilgan: mutaxassislar guruhlari: muhandislar, iqtisodchilar, sanoat vakillari - "Rejalashtiruvchilar"; 3) Bozor: iste'molchilarning o'zlarini aniqlab, ishlab chiqaruvchilarni sotib olish mumkin bo'lgan narsani ishlab chiqaradi.
  
• 
  Qanday ishlab chiqarish kerak? 1) an'anaviy: ikkala ajdodlarni ishlab chiqargan; 2) markazlashtirilgan: reja tomonidan belgilanadi; 3) Bozor: ishlab chiqaruvchilarning o'zlarini aniqlang.
  
• 
  Kimga ishlab chiqariladi? 1) an'anaviy: aksariyat odamlar omon qolish arafasida, qo'shimcha mahsulotlar peshqadam yoki er egalariga beriladi, qolgan qismi urf-odatlarga muvofiq taqsimlanadi; 2) markazlashtirilgan: "Rejalashtiruvchilar" yo'naltirilgan siyosiy rahbarlar, tovarlar va xizmatlarni kim va qancha daromad olishini aniqlang; 3) Bozor: iste'molchilar foyda ishlab chiqaruvchilarini xohlaganicha olishadi.
  
• 
  4) ko'p mamlakatlarda mavjud aralash iqtisodiyotiBu bozorning xususiyatlarini va jamoaviy iqtisodiy tizimlarning xususiyatlarini, ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy erkinligi va davlatning rolini tartibga soluvchi.
  Aralashtirilgan iqtisodiyot - bu iqtisodiy hayotni tashkil etish usuli bo'lib, unda er va kapital xususiy mulk mavjud bo'lib, cheklangan resurslarning taqsimoti ikkala bozor tomonidan ham, davlatning muhim ishtirokida ham amalga oshiriladi.
  
• 
  2 raqami: 1) Bozor; 2) bozor emas (an'anaviy va markazlashtirilgan); 3) aralashtirilgan.
  
• 
  3 raqami: 1) bozor iqtisodiyoti ( markazlashtirilgan tizimbozor tizimi, aralash tizimi); 2) tabiiy iqtisodiyot.
  
• 
  Tabiiy iqtisodiyot - 1) odamlar faqat o'z ehtiyojlarini qondirish uchun, birjaga, bozorga murojaat qilmasdan, bozorga murojaat qilmasdan; 2) xo'jalik xarajatlarni hisobidan qondiradigan ferma o'z mahsulotlari.
  Mahsulot fermasi - 1) mahsulot sotiladi va ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilarning ulanishlari bozor orqali amalga oshiriladi; 2) ishlab chiqarish bozorga yo'naltirilgan ferma.
  

Hozirgi zamon banknotalari, albatta, oltinga almashilmaydi. Lekin ular quyidagi yo‘llar bilan pul muomalasiga kelib tushadi:

-xo‘jaliklarni bank tomonidan kreditlash orqali berilgan kreditlarning bir qismi muomalaga kirib keladi;
-davlatni kreditlash. Ya‘ni banknotalar davlatning qarz majburiyati sifatida muomalaga chiqadi;
-aktiv to‘lov balansiga ega bo‘lgan davlatlarda rasmiy valuta zaxiralarining o‘sishi orqali va boshqalar.
Chek - veksel va banknotadan keyin paydo bo‘lgan kredit vositasi hisoblanib, to‘lovchining o‘z bankiga uning schotidan mablag‘ni oluvchining_chotiga o‘tkazib qo‘yish to‘g‘risidagi buy rug‘i. Birinchi cheklar taxminan l683-yilda Angliyada qo‘llanila boshlagan. Chekning quyidagi turlari mavjud:
l. Ismi yozilgan chek — bu chek bir kishi nomiga yoziladi va uni boshqaga berish mumkin emas.
2. Orderli chek — bir kishi nomiga yozilgan va uni indossament bo‘yicha boshqa shaxsga berish mumkin.
3. Ko‘rsatilganda to‘lanishi lozim bo‘lgan chek.
4. Hisob cheki — naqd pulsiz hisob-kitoblarda qo‘llaniladigan chek.
5.Akseptlangan chek — bank chekni to‘lash bo‘yicha rozilik beradi va boshq.
Chek yordamida bankdan naqd pul olish mumkin, u bilan to‘lovlarni va boshqa hisob-kitoblarni amalga oshirish mumkin.