1-dars 1-§. Organik kimyo tarixi. Organik birikmalarning o‘ziga xos xususiyatlari darsning maqsadi

I.Darsning maqsadi:Ta’limiy maqsad: FK1. Kimyoviy jarayon, hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi FK 2. Element va formulalarni kimyoviy tilda ifodalash kompetensiyasi
a)Rivojlantiruvchi maqsad; TK2 Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi — mediamanbalardan zarur ma’lumotlarni izlab topa olishni, saralashni, qayta ishlashni, saqlashni, ulardan samarali foydalana olishni, ularning xavfsizligini ta’minlashni, media madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.
TK3 O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi — doimiy ravishda o‘z-o‘zini jismoniy, ma’naviy, ruhiy, intellektual va kreativ rivojlantirish, kamolotga intilish, hayot davomida mustaqil o‘qib-o‘rganish, kognitivlik ko‘nikmalarini va hayotiy tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borish, o‘z xatti-harakatini muqobil baholash va mustaqil qaror qabul qila olish ko‘nikmalarini egallashni nazarda tutadi.
b)Tarbiyaviy maqsad; TK5 Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.
II.Dars turi:Aralash dars
III.Dars usuli:Aralash Fikrlar hujum.
IV.Dars jihozi:
a)Darslik
b)Tarqatmalar.
V.Tashkily qism;
a)Salomlashish
b)Yo’qlama
c)Siyosiy daqiqa
VI.O’tilgan mavzuni takrorlash uchun savol va topshiriqlar berish.
4. Benzil spirt va fenol tarkibidagi σ va π bog’larning yig’indisini toping.
5. 1,2-digidroksibenzolni tarkibidagi σ va π bog’larning sonini toping.
6. 1,2,3-trigidroksibenzol) tarkibidagi σ va π bog’larni yig’indisini toping.
7. 2 mol fenol xlor bilan reaksiyaga kirishganda reaksiyadan so’ng 146 g
galogenovodorod hosil bo’lgan bo’lsa, benzol halqasidagi vodorod bilan o’rin
almashgan atom(lar) miqdorini toping.
8. 0,25 mol fenol brom bilan reaksiyaga kirishganda reaksiyadan so’ng
60,75 g galogenovodorod hosil bo’lgan bo’lsa, fenol halqasidagi vodorod bilan o’rin almashgan atom(lar) miqdorini toping.
VII. Dars bayoni:
OLINISHI VA XOSSALARI
Tarkibida karbonil guruh C O tutgan birikmalarni oksobirikmalar deyiladi. Oksobirikmalar sinfiga aldegid va ketonlar kiradi. Tarkibida aldegid guruh C H O tutgan birikmalarni aldegidlar deyiladi. Ularning umumiy formulasi CnH2nO.
Aldegidlar.
CH3CH((formaldegid) (sirka aldegid) (propion aldegid) (moy aldegid) 2-metil (izomoy Nomenklaturasi. Aldegidlarni nomlashda trivial nomenklatura keng qo‘llaniladi. Bunda tegishli karbon kislota nomidagi ,,kislota’’ so‘zini ,,aldegid’’ ga almashtirish kifoya. Masalan: chumoli kislotaga mos chumoli aldegid,
sirka kislotaga mos sirka aldegid.Sistematik nomenklaturaga ko‘ra, tegishli alkanga “al”-suffiksi qo‘shish
bilan ko‘rsatiladi. Masalan: propion aldegidni propanal, moy aldegidni butanal deb nomlanadi.
Olinish usullari.
1.Birlamchi spirtlarni oksidlash- Birlamchi spirtlar oksidlanganda aldegidlar hosil bo‘ladi:
Mis(II) oksid metanolni oksidlaganda formaldegid hosil bo‘ladi: Bu reaksiya uzluksiz ravishda davom etadi, chunki reaksiyada ajralib chiqqan mis metali havo kislorodi bilan qayta oksidlanib, metanolning yangi qismlarini oksidlayveradi. 2Cu + O2 2CuO
2. Asetilenning gidratlanishi – Asetilen suv molekulasini biriktirib sirka aldegid hosil qiladi. (M.G. Kucherov reaksiyasi):
3. Birinchi uglerod atomida ikkita galogen atomlari tutgan alkanlarni gidrolizlab aldegidlar olinadi.
Avval qisqa muddat mavjud beqaror 2 atomli spirt Beqarorligi sababli, ushbu spirt suv va etanalga
parchalanadi
Avval qisqa muddat mavjud bo‘luvchi beqaror ikki atomli spirt hosil bo‘ladi. Beqarorligi sababli, ushbu spirt suv va etanalga parchalanadi.
Avval qisqa muddat mavjud bo'luvchi beqaror 2 atomli spirt hosil bo'ladi Beqarorligi sababli, ushbu spirt suv va etanalga parchalanadi
Fizik xossalari. Aldegidlarning eng birinchi vakili—chumoli aldegid (formaldegid) oddiy sharoitda bo‘g‘uvchi o‘tkir hidli gaz. Aldegidlarning quyi vakillari suyuq modda bo‘lib, suvda va organik erituvchilarda oson eriydi. Yuqori vakillari qattiq moddalar hisoblanadi. Ularning molekular og‘irligi ortishi bilan qaynash harorati ortadi.
Aldegidlarda molekulalararo vodorod bog‘lanish bo‘lmaganligi sababli, ularning qaynash harorati tegishli spirtlar va karbon kislotalarning qaynash haroratidan nisbatan past bo‘ladi.
Kimyoviy xossalari. Aldegidlar kimyoviy reaksiyalarga oson kirishadi. Aldegid uchun oksidlanish, qaytarilish va kondensatlanish reaksiyalari xosdir. Aldegidlarning qaytarilishi. Aldegidlar Ni katalizatori ishtirokida vodorodni biriktirib olishi mumkin. Bunda aldegidlardan tegishli birlamchi spirtlar hosil bo‘ladi: Aldegidlarning oksidlanishi. Aldegidlar oson oksidlanadigan birikmalardir. Ular xatto havo kislorodi yoki kuchsiz oksidlovchilar, masalan, kumush oksidining ammiakli eritmasi va mis (II) gidroksid ta’sirida oson oksidlanadi. Aldegidlarning kumush oksidining ammiakli eritmasi bilan oksidlanishi «kumush ko‘zgu» reaksiyasi deyiladi. Bu reaksiya aldegidlar sifat reaksiyasi hisoblanadi:
Qaytarilgan kumush probirka devorlariga yaltiroq qatlam holida o‘tiradi, aldegid esa oksidlanib, tegishli organik kislotaga aylanadi. Boshqa bir xarakterli reaksiya aldegidlarni mis (II) gidroksid bilan oksidlashdir.
Agar mis (II) gidroksidning havorangli cho‘kmasiga aldegid eritmasidan qo‘shilsa va aralashma qizdirilsa, u holda dastlab mis (I) gidroksidning sariq cho‘kmasi hosil bo‘ladi, qizdirish davom ettirilganda qizil rangli mis(I) oksidga aylanadi: Bu reaksiya ham «kumush ko‘zgu» reaksiyasi kabi aldegidlarga xos sifat
reaksiyasidir.
Aldegidni fenol bilan katalizatorlar (kislota yoki asos) ishtirokida qizdirilganda polikondensatsiya reaksiyasi sodir bo‘ladi, reaksiya natijasida esa fenolformaldegid smolasi va suv hosil bo‘ladi.