1 Davlat va huquq nazariyasining predmetini

241, Sanksiya — yuridik norm aning uchinchi tarkibiy elementi b o iib , u
huquqiy norm a buzilgan yoki majburiyat bajarilmagan yoxud talab etilgan
xatti-harakat sodir etilmagan holda huquqni buzgan shaxsga nisbatan
q o ‘llaniladigan davlat ta ’sir chorasidir. Sanksiyaning bunday ta ’rifini,
odatda, yuridik fan, davlat va huquq nazariyasi beradi. Faylasuflar, shuningdek, sotsiologlar sanksiya deganda, faqatgina salbiy (tanbeh, jazo)
oqibatlarnigina emas, balki ijobiy (rag‘batlantirish, quvvatlash) oqibatlarni
(shuningdek, insonning ijtimoiy ahamiyatga ega b o ig a n xulq-atvoridan
kelib chiqadigan ijobiy oqibatlarni) ham tushunadilar.
Sanksiya huquq normasining bir qismi b o lib , unda dispozitsiyada
ko‘rsatilgan talablarni bajarmaganlik uchun berilishi m um kin b o ‘lgan jazo
yoki tavsiya etilgan harakatni sodir etganlik uchun rag‘batlantirishning
turi va o lc h o v i ifodalangan b o ia d i. Sanksiya — yuridik norm aning m antiqiy yakunlovchi qismidir. U nda jamiyat, davlat, shaxsning huquqiy normani buzuvchilarga nisbatan salbiy munosabati ifodalanadi.
Huquqiy norm a sanksiyasi — um um lashm a tushuncha. Huquqbuzar
uchun b o la d ig a n nojo‘ya oqibatlarning tabiatiga b o g liq ravishda u
q o ‘yidagilarni nazarda tutishi mumkin:
) javobgarlik choralari (ozodlikdan m ahrum qilish, jarim a, moddiy
zaram i undirish); bu turdagi sanksiyalar javobgarlikka tortuvchi yoxud
jazolovchi sanksiyalar deb ataladi;
b) ogohlantirish ta ’sir choralari (ushlab keltirish, mulkini hisobga
olish, jinoyat sodir etishda gum on qilib ushlash, davlat hokimiyatining
akti yohud m a’muriy aktlarni bekor qilish, majburiy davolash, o ‘zboshimchalik bilan qurilgan binolarni buzib tashlash va hokazo);
v) muhofaza choralari (ishchi va xizmatchilarni agar ular ilgari
qonunsiz ishdan bo‘shatilgan b o ‘lsalar, avvalgi ish joyiga qayta tiklash,
aliment undirish va hokazo), ko‘rsatilgan choralarni tayinlash, ya’ni
shaxsga yetkazilgan zararni bartaraf etish va uning buzilgan huquqlarini
tiklashga qaratilgan (bu choralar javobgarlik choralaridan farq qilib,
huquqbuzar tom onidan unga tegishli b o ‘lgan va ilgari ijro qilinmagan
majburiyatlarning bajarilishini nazarda tutadi);
g) subyektga nisbatan uning o ‘z xulq-atvori oqibatida kelib chiqadigan noxush oqibatlar (kasalxona rejimini buzish natijasida bem om ing
vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqasini yo‘qotishi yoxud bu hoi
uzrli sababsiz yuz berishi va hokazo)