1 Depozit operatsiyalari hisobining tashkil etilishi

Trast operatsiyalari – bu mijozga tegishli bo‘lgan va boshqa aktivlarni boshqarish bo‘yicha olib boriladigan operatsiyalardir.
Hozirgi paytda banklarning o‘z mijozlari va bozor o‘rtasida to‘la huquqli vositachi agent sifatida ish olib borishi, natijada bir qator daromad manbalarini qo‘lga kiritishi bois trast operatsiyalari ancha muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.
Trast tufayli bank ba’zi bir qancha imkoniyatlarga ega:

• 
  qo‘shimcha mablag‘larni qo‘lga kiritadi va ularni o‘z manfaa-ti yo‘lida joylashtiradi;
  
• 
  trast shartnomasi bo‘yicha komissiya daromadlariga yoki tasarrufi dagi qimmatbaho qog‘ozlardan keladigan foydadan hissaga ega bo‘ladi;
  
• 
  o‘zga kapital bilan ish olib borish davomida bank faqatgina trast shartnomasi chegaralarida javobgar bo‘ladi;
  
• 
  trast operatsiyalarining hisobi bankning balans hisobvara-g‘iga teginmaydi, ammo ulardan keladigan daromad bankning umum iy daromadiga qo‘shilib ketadi.
  

Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, trast operatsiyalarini amalga oshirish bank personalidan ko‘plab sohalarda: qonunchilik, investitsion faoliyatni yuritish hamda shaxsiy mulkni boshqarish boralarida yuqori malakani talab qiladi.
Trast shartnomasida kutiladigan asosiy maqsad – bu bir tarafning ikkinchi taraf foydasini ko‘zlagan holda ma’lum bir mulkni (pul mablag‘lari, qimmatbaho qog‘ozlar, mulkiy va boshqa huquqlar) boshqarish vazifasini o‘z zimmasiga olishi bo‘yicha ikki tarafl ama ishonch munosabatlarini o‘rnatishdan iborat.
Trastning obyekti sifatida qonun obyektlariga javob beradigan har qanday turdagi, shu jumladan, garovga qo‘yilgan, mulklar olinishi mumkin. Ya’ni, bu korxonalar va ularning aktivlari, mahsulotlar, yer maydonlari, ko‘chmas mulk, pul mablag‘lari, qimmatbaho qog‘ozlar, valuta moddiy boyliklari, mulkiy huquqlar bo‘lishi kerak.
Trast operatsiyalari bo‘yicha munosabatlar muassis va mulk egasi tarafl aridan tuziladigan shartnomaning imzolanishidan so‘ng boshlanadi.
Trast operatsiyalarini boshqarish aktivlarga egalik qilishning barcha yoki ba’zi bir qirralarini o‘z ichiga olishi mumkin.
Ya’ni:

• 
  saqlash;
  
• 
  ishonchli shaxsning manfaatini ko‘zlab chiqish (hissadorlar majlisi, ssuda va hokazo);
  
• 
  daromad va investitsiyalash faoliyatini boshqarish;
  
• 
  aktivlar oldi-sotdisi;
  
• 
  qog‘ozlarni jalb qilish va to‘lash, qimmatbaho qog‘ozlar chiqarish va joylashtirish;
  
• 
  yuridik shaxsning tashkil etilishi, qayta tashkil etilishi va tuga-tilishini amalga oshirish;
  
• 
  mulkka bo‘lgan egalikning o‘tkazilib yuborilishi (sovg‘a, meros va b. sifatida);
  
• 
  mijozning shaxsiy bank schotlarini, kassa va moliyaviy xo‘jalik ishlarini yuritish hamda majburiyatlar bo‘yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish;
  
• 
  korxonaning qayta tashkil etilishi yoki bankrotlikka uchrashi vaqtida vaqtinchalik boshqaruvni o‘z qo‘liga olishi va boshqalar.
  

Jahon amaliyotida odatda, bank trast operatsiyalari uch turga bo‘linadi:

1. 
   Jismoniy shaxslarga ko‘rsatiladigan trast xizmatlari.
   
2. 
   Tijorat korxonalariga ko‘rsatiladigan trast xizmatlari.
   
3. 
   Notijorat tashkilotlarga ko‘rsatiladigan trast xizmatlari.
   

Jismoniy shaxslarga ko‘rsatiladigan trast xizmatlari chet el banklari tomonidan keng taqdim etiladi. Ular shaxsiy mulkni boshqarish, vositachilik, o‘z ta’minotiga olish va boshqalardir.
Meros bo‘yicha tashkil etiladigan trastlar „meros trastlari“ de yiladi va faqatgina mulk egasining vafotidan so‘ng kuchga kiradi. Jismoniy shaxslar, shuningdek, „hayot davomidagi trastlarni“ tashkil etishi mumkin. Bunda trast mulk egasining hayotligida ham ishlayveradi. Meros trastlari ko‘pincha mulk egasining o‘z mulkini trast shaklida bo‘lib berish niyati paydo bo‘lgan paytlarda tashkil etiladi.
Trastlarning har ikkala turi ham bank tomonidan trast shartnomasiga asoslangan holda boshqariladi. Trastni tashkil etuvchi investitsiyalar bo‘yicha qat’iy yo‘nalishlarni belgilab qo‘yish bilan bir qatorda, bankka qarorlar qabul qilishda ma’lum bir darajada yengilliklar ham berishi mumkin. Bundan asosiy maqsad daromad, asosiy kapitalning saqlanib qolinishi hamda tavakkalchilik darajasi o‘rtasidagi balansni saqlab qolishdan iborat.
Shuningdek, bank otaliq vazifasini ham bajarishi mumkin. Bu borada bank aktivlarining jamlanishi va saqlanishi, barcha da’volar bo‘yicha javob berish, kerakli qarz va meros to‘lovlarini amalga oshirish ishlarini o‘z zimmasiga oladi. Shaxsiy trast xizmatlarining yana bir turi bu „xususiy agentlik hisobvarag‘ini“ olib bor ish hisobl anadi. Unga asosan bank agent sifatida jismoniy shaxsning asosiy aktivlari, moliyaviy ishlarini boshqarish va kunlik xarajatlarini amalga oshirish ishlarini o‘z zimmasiga oladi. Bunda bank jismoniy shaxs uchun maosh olishi, foiz yoki dividendlar olishi va to‘lashi, arenda va qarz majburiyatlarini, shaxsiy xarajatlarni to‘lash ishlarini amalga oshirishi mumkin.
Trastning ushbu turida bank xodimlari kerak bo‘lganda o‘z irodalariga muvofi q ish yuritishlari mumkin. Unda bu trast „boshqarish huquqiga ega ishonch schoti“ deb nomlanadi. Agar bunday huquq bank xodimlariga berilmagan bo‘lsa, ular har bir operatsiyani amalga oshirish uchun ruxsat olishlari shart, ammo har ikkala holatda bank o‘zining mijozini doimiy ravishda operatsiyalar haqida xabardor qilib turishi kerak. Tijorat korxonalariga ko‘rsatiladigan trast xizmatlarini ikki turga ajratish mumkin: agent lik va kafi llik. Agentlik trastlariga, asosan, bank fi rmaning xususiy agenti sifatida ish yuritib, ko‘pincha mijoz manfaatini ko‘zlagan holda qimmatbaho qog‘ozlarni chiqaradi, ular bo‘yic ha dividendlar to‘laydi hamda hissadorlarning talablariga, asosan, ularni qaytadan moliyalashtiradi va muddati kelgan majburiyatlar ning qarzini uzadi. Kafi llik operatsiyalari bo‘yicha esa trastlar, asosan, katta kompaniyalarning ta’minlanmagan mablag‘lari sotiladigan tijoriy qog‘ozlar bozorining ishlashi bilan bog‘liq. Banklard agi trast bo‘limlari tijoriy qog‘ozlarni sotib olish bo‘yicha hisobni yuritadi, realizatsiya qilinadigan qimmatli qog‘ozlarni investorlarga yetkazib berishni ta’minlash hamda muddati kelgan qimmatli qog‘ozlarning egalariga to‘lovlar qilish ishlarini bajaradi. Qimmatli qog‘ozlar emitentlari bankdan kafolat xatlarini oladi va bu o‘z navbatida investorlarga bank tarafi dan qarz majburiyatlarini, hatto emitentning qurbi yetmagan holda ham to‘lanishiga asos bo‘ladi. Hozirda jahon miqyosida notijorat tashkilotlarga ko‘rsatiladigan trast operatsiyalariga bo‘lgan raqobat kuchayib bormoqda. Ular qatoriga, asosan, pensiya, korporativ va hukumat fondlari kiradi. Trast bo‘limlari huddi shu tashkilotlarning fondlarini boshqarishga intiladi. Bu jarayon to‘g‘ridan to‘g‘ri va diskretsion shakllarda amalga oshirilishi mumkin. To‘g‘ridan to‘g‘ri agent trastga ishonch tariqasida topshirilgan shaxsiy mulkning hamda ular bo‘yicha hisobotlarning yuritilishi uchun javob beradi. Diskretsion agent esa, aksincha, investitsion qarorlar qabul qiladi va aksariyat hollarda o‘zining xohish-irodasiga qarab ish olib boradi. Trast faoliyati ning eng asosiy masalalaridan biri – tijorat banklari mijozlarining qimmatli qog‘ozlari portfelini boshqarishdan iborat. Katta-katta kompaniyalar, pensiya fondlari, o‘zlarining mablag‘larini tijorat banklariga ishonib topshiradi. Ushbu katta kompaniyalar bo‘yicha banklarga qat’iy qoidalar o‘rnatiladi. Unga banklar rezervlarini ishonchlilik, diversifi kat siya, qaytarib berishlik, foydalilik va likvidlilik prinsiplariga amal qilgan holda joylashtiradi.
Aytib o‘tilganidek, trast operatsiyalarini odatda, maxsus bo‘limlar amalga oshiradi. Bunda bankning kreditlash, depozitlar jalb qilish va boshqa ishlar bilan shug‘ullanuvchi bo‘limlari trast bo‘limlaridan alohida ish olib boradilar. G‘arbdagi ko‘plab bankirlar trast bo‘limlarini „dunyoning boshqa bir qismi“ sifatida ko‘radilar. Bundan asosiy maqsad trast xizmatlarini oddiy bank ishidan ajratib olishdir. Chunki trast bo‘limining xodimlari o‘z mijozlarining manfaatlarini ko‘zlaydi, bankning manfaati bilan mijozning manfaati aksariyat hollarda bir-biriga mos ham kelmaydi. Lekin shunga qaramasdan, trast bo‘limlari o‘zining faoliyati bilan bankka katta miqdorda qo‘shimcha daromad keltiradi.
Trast bo‘limining daromadlari bevosita va bilvosita daromad shaklida 2 ga bo‘linadi:

• 
  bevosita daromodlar asosan xizmat uchun gonorar va komis-siya to‘lovlaridan iborat bo‘ladi;
  
• 
  bilvosita daromadlarga esa – xizmat uchun to‘lanadigan qat’iy yoki o‘zgaruvchan foiz stavkalari hamda trast aktivlarining hajmi va qiymatiga bog‘liq ravishda belgilanadigan komissiya to‘lovlari kiradi. Ba’zi bir yig‘imlar tarafl arning kelishuviga bog‘liq bo‘ladi. Agarda trast daromadlari aktivlarning qiymatiga bog‘liq bo‘lsa va bu aktivlar qimmatbaho qog‘ozlar bo‘lsa, bo‘limning daromadi ushbu qog‘ozlarga bo‘lgan bozordagi narxlarning o‘zgarishiga bog‘liq bo‘ladi. Chet el tajribasi shuni ko‘rsatadiki, trast bo‘limlari asosan bilvosita daromadlarga asos langan holda ish yuritganda gina bankka yaxshigina daromad keltirishi mumkin. Buning sababi shundaki, bo‘limning bilvosita xarajatlarini aniq bilib olish, deyarli mumkin emas. Ushbu xarajatlarga: yuristlarga to‘la nadigan gonorarlar, investitsiyalash sohasidagi izlanishlar uchun mablag‘ ajratish va boshqalar kiradi. Gonorar va komission to‘lovl ardan tashqari, trast faoliyati jalb qilingan depozitlarni qimmatli qog‘ozlarga qo‘yish orqali olinadigan daromadlarni ham o‘z ichiga qamrab oladi.
  

1985-yildagi FRT (Federal rezerv tizimi)ning 156 bank bo‘yicha olib borgan izlanishlari natijasida shuni aniqlandiki, trast bo‘limlari faoliyati bankning aktivlari bo‘yicha o‘rtacha daromadni 5 punktga, kapitaldagi foydani esa 8 punktga oshirgan. Shuning uchun tijorat banklari tomonidan trast operatsiyalarining keng qo‘llanilishi banklar faoliyatini yanada barqarorlashtirishi mumkin.

1^O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi O‘RQ-580-son qonuni, 2019 yil 5 noyabr

2^ Тижорат банклари томонидан Ўзбекистон Республикаси ҳудудида факторинг операцияларини ўтказиш тартиби тўғрисидаги низом. ЎзР АВ 03.08.2000 йилда 953-сон билан рўйхатга олинган.