1. Dúnyaǵa ilimiy kóz-qarastı qáliplestiriw tiykarları. Dúnyaǵa ilimiy kóz-qarastıń tiykarǵı belgileri hám mańızı Aqıl tárbiyasınıń wazıypaları hám mazmunı

Oqıwshılardıń dúnyaǵa ilimiy kóz-qarasın qáliplestiriw. Aqıl tárbiyası
JOBÁSÍ:
1. Dúnyaǵa ilimiy kóz-qarastı qáliplestiriw tiykarları.
2. Dúnyaǵa ilimiy kóz-qarastıń tiykarǵı belgileri hám mańızı
3. Aqıl tárbiyasınıń wazıypaları hám mazmunı.

Jas awladtı hár tárepleme jetilisken insan etip tárbiyalaw ushın dáslep onıń duńyaǵa ilimiy jaqtan kóz-qarasın rawajlandırıp barıwımız kerek. Jas awladtı dúnyaǵa ilimiy kóz-qarastı qáliplestiriw bul házirgi dáwirde emes, al barlıq dawirlerde de aldinǵı alım oyshıllardıń dıqqat orayında bolıp keldi. Mısal etip alatuǵın bolsaq feodalizm, kapitalizm sıyaqlı klasslıq jámiyetlerde sol dáwirdiń oqımıslı. bilimli dúńya ilimine, ózleriniń salmaqlı úleslerin qosqan Gippokrat, Demokrit, Platon h.t.b. Shıǵıs aǵartıwshılarınan Farabiy, Beruniy, Ibn-Sino A.Yassawiy, Kunxoja, Berdax, Ájiniyaz h.t.b. Dúnyalıq kóz-qaras-

bul belgili jamiyette húkim súretuǵın kóz-qaraslar sisteması, yaki belgili bir klasstıń ideologiyasına emes, balki har kimniń óz pikirlerinde, sezimlerinde, erkinde xızmetinde kózge taslanatuǵın sub`ektiv jaǵdayda boladı.
Dúnyalıq kóz-qaras jaqsı pikirlerdiń xızmet qılıwınıń birligin ańlatadı. Átiraptaǵı dúnyalıq faktler tábiyat nızamların bilip alıw ilimiy kóz-qaraslardıń kóp túrliligi, haqıyqatlılıǵına isenim arqaıi oqıwshı sonıń menen birge qanday da bir narseni dalillewge, tastıyıqlawǵa, gurriń etiwge umtıladı.
Dúnyaǵa kóz-qaras tek ǵana adamǵa ǵana tán qásiyet bolıp, haywanlar duńyası, basqa nárse, zatlar hám tabiyat ushın jat narse, olarda da dúnyaǵa kóz-qaras boladı dep oylaw biymanılıq boladı. Dáslep sonı aytıw kerek, dúnyaǵa ilimiy kóz-qaras hár qıylı kásip iyelerinde hár qıylı tolıǵıraq, tereńirek yamasa júzekilew, shalalaw, sayızıraq bolıwı múmkin. Bunda adamlar tárepinen aldıńǵı áwladlardan miyras bolǵan ruwxıy baylıqlardı, bilimlerdi hám házirgi bar bilimlerdi ózlestiriw dáejeleri ayrıqsha áhmiyetke iye.
Hazirgi jagdayda adamlardıń sanası, dúnyaǵa kóz-qarası jańasha pikirlew qıyalı bekkemlenbese, ǵárezsizliktiń siyasatı, mazmunı hám áhmiyeti olarǵa tusindirilmese, úlken ózgeriske ushırasıwı múmkin.
Sonıń ushın da házirgi ámiyetli baslı masele xalıqtıń sanasındaǵı eskishe kóz-qarastı ózgertiw ekonomikası, siyasat, madeniyat tarawlarında jańasha pikirlewdi úyretiw, garezsizlikti bekkemlew jaǵdayında óz huqıqların ańlaw hám unamsız (qolaysız) nárselerdiń turmısqa enip ketpewi hám oǵan qarsı gúresiwge baǵdarlawdan ibarat.
Dúnyaǵa filosofiyalıq kóz-qaras putkil tirishilik organikalıq emes dúnya adamzat hám ósimlikler dúnyası ózgermeytugın qatıp qalgan emes, múmkin mudamı ósiwde, ózgeriste, rawajlanıwında hám harekette dep tusindiredi.
Dúnyaǵa filosofiyalıq kóz-qaras adamlarda dúnya haqqında bir pútin, durıs anıq dúnyaǵa kóz-qarastı jetilistiriwden tısqarı, barlıq panler ushın dúnyanı biliwde metodologiyalıq qural bolıp tabıladı. Sonıń ushın da basqa pánlerdi filosofiyanı basqa pánlerden ajıratıw múmkin emes. Bilimdi iyelew quramalı protsess bolıp, ol adamnıń eń dáslep fiziologiyalıq jaqtan jetiskenlikti, yaǵnıy 5 tiykargı seziw organlarınıń saw salamat bolıwın ham bilim alıw ushın tınımsız shınıǵıw islewin talap etedi.
Ájiniyaz atamızdıń aytqanınday kórkem adebiyattı xalıq awız-eki doretpesin, erteklerdi, ańız hám qıssalardıń áhmiyeti ayrıqsha mısalı: «Hadislerde», «Halila ham Dimna», «Kabusnama», «Mıń bir tún», sıyaqlı qımbat bahalı shıgarmalarda sezgirlik hám logikalıq biliwge tiyisli naqıllar ertekler, ápsanalar kóp bolıp, bul shıǵarmalar jaslardı dúnyaǵa ilimiy kóz-qarastı qáliplestiriwde áhmiyetli orın tutadı. Ilim sebepli dúnyanı biledi hám onı basqaradı. Haywanlar tábiyatqa beyimlesip jasay beredi, al adamlar bolsa tabiyattı ózine beyimlestiredi, ózgertedi. Tábiyattıi ózgertiwde qural bolatuǵın duúnyaǵa ilimiy kóz-qarastı qáliplestiriwde shıgısınıń (ata-teginiń) da júda úlken áhmiyeti bar. Aldıńǵı Evropalastırılǵan tálim tárbiya usılımızda jiberilgen qátelerden eń úlkeni bizińshe shıgısına (ata-tegine) itibar beriwshilik bolıp, biz tálim alıwshınıń uqıplılıǵına, onıń shıǵısına (ata-tegine) itibar berip otırmay, eger jeterli bilimdi bersek kútilgen adam qáliplese beredi dep oylaytuǵın edik.
Dúnyaǵa kóz-qarastı qáliplestiriwde adam ham zatlardıń, waqıya ham hádiyselerdiń kórinip turǵan kórinisine, túrine qarap emes múmkin olardıń ishki áhmiyetine mazmunına qarap baxa beriwi kerek.
Milliy ruwhıylıq tiykarında adamlardıń óz xalqına, mámleket sistemasına bolǵan múnasibetleri jıyındısın Watandı súyiwshilik degen sóz benen tariplew mumkin.
Oqıwshılardı Watandı súyiwshilik ruwhında tárbiyalaw tálim-tárbiya protsessiniń quramalı mashqalalarınıń biri bolıp esaplanadı. Sebebi ol milliy tárbiya mashqalaları, asirese milliy oylawdıń qáliplesiw ózgeshelikleri, milliy hám madeniy qádiriyatlarǵa múnasibet túsinikleri menen baylanıslı.
Uzaq jıllar milliy tárbiyamiz mıń jıllıq úrp ádetler qádiriyatlarımız kemsitilip, dinimiz tilimiz ayaq astı etiliwi aqıbetinde adamlar arasında mehir aqıbet, diyanat, ar namıs, hadallıq, úlkenlerge húrmet, kishkenelerge itibar kemeyip ketti. Jaslar ortasında jınayatshılıq urlıq, araqqorlıq, adam óltiriwshilik, buzıqlılıq bir qansha kóbeydi. Bulardıń barlıǵı sovet imperiyası dawirinde tek «oray» din buyrıǵın orinlap, oz qádriyatlarımızdıń joq etiliwiniń nátiyjesi. Óz tilimiz qalıp basqa tilde sóyledik, oraydıń jibergeni oqıw baǵdarlamaları hám sabaqları menen isledik. Sonıń nátiyjesinde jaslar ruwhına zalel keldi.
Demek jaslardı Watan súyiwshilik ruwhında tárbiyalaw isi daslep olardı milliy qádiriyatlarımızdı húrmet etiwden ózligimizdi, kimligimizdi ańlawın úyreniwimizden baslanıwı tiyis eken. Sabaqta hám sabaqtan tısqarıdaǵı tárbiyalıq jumıslar protsessinde Alpamıs, Baxadır, Qoblan sıyaqlı xalıq qaharmanları, Amir Temur, Babur, Uluǵbek, Ernazar Alakóz sıyaklı mámleket basshıları hám sárkardalarımız Ibn Sino, Beruniy sıyaqlı alımlarımız kóz-qaraslarına tez-tez dıqqat awdarıwımız jaslardı Watanǵa muxabbat ruwhında tárbiyalaw jumısınıń tiykarın keltirip shıǵaradı. Sonıń menen birge tárbiya haqqındaǵı dúnya standartına da itibardı qaratıw zárur.
Dúnyaǵa ilimiy kóz-qarastı ámelge asırıwda tárbiyalar sisteması ishindegi eń áhmiyetlisi esaplanadı. Ol bilimlerdi iyelew ilimiy dúnyalıq kóz-qarastı qáliplestiredi.
Solay etip dúnyaǵa ilimiy kóz-qarastı qáliplestiriw bir eki ush adam yamasa bir qansha topar tarepinen bolmay, mumkin kópshilik jámiyetlik pikir tárepinen orınlanatuǵın jámiyetlik tariyxıy xarakterdegi wakıya. Demek, dúnyaǵa ilimiy kóz-qarastı qáliplestiriw adamnan kóp miynet, uqıplılıq talap etetuǵın quramalı, mashaqatlı xızmet tarawı bolıp esaplanadı.
2.Aqıl tárbiyası- aqıl tarbiyasinıń maqseti aqıllıq tárepten rawajlandırıw ámelge asırıladı.
Bilim alıw hám dóretiwshilik qızıǵıwshılıqların rawajlandırıwdı, aqıl mádeniyatın iyelewdi qızıǵıwlar hám aqıl miynetin tárbiyalawdı ilimiy bilimler menen mudami bayıp barıwdı olardı tájiriybede qollanıwdı óz ishine aladı.
Aqıl tárbiyası ilimiy bilimlerdi ózlestiriw arqalı ámelge asırıladı, biraq belgili muǵdardaǵı kólemdi toplaw menen sheklenbeydi. Ózlestirilgen bilimler adamnıń jeke isenimlerine aylanǵanda onıń ómiriniń miynetiniń jámiyetlik belsendiligi ideyalıq maqsetke umtılıwların kórsetetuǵın ruwhıy baylıǵı bolıp qalganında ǵana bilimlerdi iyelew hám olardı sıpatlawdı tereńlestiriw qubılısı aqıl tárbiyasınıń faktorı bola aladı.
Aqıl tárbiyasın beriw oqıwshılardıń jámiyettiń ruwhıy baylıqları menen uzliksiz túrde bayıtıp barıwdı ańlatadı. Usılayınsha mekteptegi oqıw-tárbiya barısı menen jámiyetlik turmıstı garmoniyalıq jaqtan birlestiredi. Oqıtıw aqıl tárbiyasınıń áhmiyetli quralı. Oqıtıw barısında aqıl tárbiyasınıń jeńisli, nátiyjeli shıgıwı mekteptegi ulıwma ruwhıy turmıstıń baylıǵı onıń oy-pikiriniń keńligi, oniń aruditsiyası, mádeniyatı, oqıw dástúrleriniń mazmunı oqıtıw metodlarınıń xarakteri, sabaqta hám úyde oqıwshılardıń aqılıy miynetin payda etiw sıyaqlı faktler menen belgilenedi.
Oqıtıw barısında. Hár bir muǵallim oqıwshı aqılınıń usta aqıllı tarbiyashısı bolıwı kerek. Muǵallim bilimlerdiń toplanıwına, bilimler kóleminiń keńeyiwine oqıtıw barısınıń tiykarǵı maqseti sıpatında ǵana emes bálkim bilip alıw hám dóretiwshilik kúshlerdi qalay hám qızıqlı pikirlewdi rawajlandırıw qurallarınıń biri sıpatında qaraǵanda oqıtıw barısında aqıl tárbiyası ámelge asırıladı. Oqıwshılardıń usınday muǵallimnen alǵan bilimleri átiraptagı dúnyanı bilip alıwda oqıwshınıń ózinshe janadan qádem basıwına járdem beretuǵın qural sıpatında xızmet qıladı. Bunday jaǵdayda bilim alıwdıń ózlestirilgen metodların jańa ob`ektlerge ótkiziw oqıwshılardıń oylaw xızmetiniń nızamı bolıp qaladı. Olar bunnan keyingi waqıtlarda jańa hádiyseler, qubılıslar waqıyalardıń sebeplerin ózinshe tekseretuǵın boladı. Usıǵan baylanıslı tábiyiy tsikldegi predmetlerdi uyrengende ónimli miynet qılıw tekseriw eksperiment ótkiziw gumanitar predmetlerdi úyrengende turmıstı, ádebiy maǵlıwmatlardı ádebiy dóretiwshilik tájiriybelerdi ózinshe úyreniwler aqıl tarbiyasınıń áhmiyetli elementi bolıp qaladı. Aqıl tárbiyası adamǵa bilimlerdi mektepte qollanıw ushın ǵana emes, bálkim ruwhıy turmıs ushın, mádeniyat hám sotsial baylıǵın qádirley biliwi ushın da kerek boladı. Adamǵa mádeniy hám estetik baylıqlardan lázzetlene alıw baxtın beriw kerek. Bilim mazmunı tek bilimlerdi tájiriybede qollaw kóz-qarasınan bolmaydı. Aqıl tárbiyası hámme waqıt oqıw-tárbiya barısınıń eń áhmiyetlisi bolıp keldi hám usınday bolıp qaladı.