1. Domna pechining xom ashyolari; Domna pechida sodir bo‘ladigan jarayonlar

Ikkilamchi Metallurgiyada Foydalaniladigan Metallurgik

Agrikatlar Domna Pechi
Reja:


1. Domna pechining xom ashyolari;
2. Domna pechida sodir bo‘ladigan jarayonlar;
3. Domna pechining tuzilishi va ishlashi;
4. Domna pechidan olinadigan maxsulotlar.

Har yili respublika konlaridan taxminan 5,5 milliard dollarlik miqdorda

foydali qazilmalar olinmoqda va ular yoniga 6,0 – 7,0 milliard dollarlik yangi
zahiralar qo‘shilmoqda.
Shu bilan birgalikda xalq xo‘jaligining turli sohalarida, har qanday
tashkilotlarda, ishlab chiqarish korxonalarida qora va rangli metallarni ishlab
chiqarilishi, iste’mol qilinishi natijasida qirindi, qirqim, skrap, kuyindi va boshqa
ko‘rinishlarda metallarni temir-tersaklari, chiqindilari hosil bo‘ladi.
Metallar mashina, uskuna, moslama, asbob va boshqa shakllarida fizik va
ma’naviy eskirish natijasida o‘z ishlash muddatini tugatadi va amartizatsion temir-
tersak, chiqindilarga (eski mashinalarga, eskirgan asbob-uskunalarga, yaroqsiz uy
jihozlariga, predmetlarga) aylanadi (9.1-rasm).
Bu temir-tersak va ularni chiqindilarini yaroqli holga keltirish
ikkilamchi metallurgiyani vazifasi hisoblanadi. Metall chiqitlari va temir-
tersaklarini qayta eritish va qayta ishlab metall olish jarayonlari majmuasi
ikkilamchi metallurgiya deyiladi. Tabiiy xom-ashyoning kamayib borishi sababli, ikkilamchi metallurgiya-ning ahamiyati tobora oshib bormoqda. XX asrda olinadigan metallarning yarmi
ikkilamchi metallurgiyaning mahsuloti
bo‘ldi
Domna pechida cho‘yan suyuqlantirib olish murakkab, o ir me nat talab
qiladigan ishlab chiqarish jarayonidir. Cho‘yan olish uchun temir va marganes
rudalari flyuslar va yoqil ilardan iborat xom – ashyo zarur.
Tarkibida cho‘yan ishlab chiqarish uchun iqtisodiy ji atdan arziydigan
miqdorda temir moddasi bo‘lgan to jinslari temir rudalari deyiladi. Ruda
tarkibidagi temir bekorchi jinslar (qum o aktosh, ...) bilan aralashgan
oksidlar yoki tuzlar tarzida bo‘ladi.
Cho‘yan olish uchun qizil, qo‘n ir, magnitaviy va shpatli temir toshlar
ishlatiladi. Qizil temir tosh (gematit) tarkibida 55...70% temir Fe₂O₃
shaklida bo‘ladi. Qolgan qismi – bekorchi jinslar. Qo‘n ir temirtosh – sar ish
– qo‘n ir tusli jins bo‘lib, uning tarkibida temir mFe₂O₃*nH₂O ko‘rinishda
ifodalanadi, unda 35...60% temir bo‘ladi. Magnitaviy temirtosh qoramtir
tusdagi, magnitaviy xossalarga ega bo‘lgan, Fe₂O₃ formula bilan ifodalanadigan
oksid tarzidadir. Bu rudada temir miqdori 45...70% ga yetadi. Shpatli temirtosh
sar ish – kulrang tusli ruda. Unda temir Fe₂O₃ ifodalanadigan korbonat
tarzida bo‘ladi.
Flyus. Domna pechlarida cho‘yan suyuqlantirib olishda rudadagi bekorchi
jinslarni va yoqil i yonganda osil bo‘lgan kulni birga suyuqlantirib, shlakka
aylantirish uchun ishlatiladigan materiallar flyus deb ataladi. Flyus sifatida
o aktosh (SaSO₃), dolomit (SaSO₃ * MgCO₃) yoki qumtuproq (SiO₂) kabi
moddalar qo‘llaniladi. 1 t cho‘yan olish uchun, odatda, 02...05 t flyus sarflanadi.
Yoqil i. Domna jarayonida yoqil i sifatida koks, pistako‘mir va tabiiy
gaz ishlatiladi. Koks toshko‘mirni avo kirmaydigan maxsus pechlarda
950...1000⁰S da 16...18 soat qizdirish yo‘li bilan olinadi. Kokslanuvchi ko‘mir
quruq aydalganda uchuvchan moddalar chiqib ketadi va qolgan qismi qoshuvib,
musta kam, amda ovak massaga, ya’ni koksga aylanadi.
Domna pechlarida koksning o‘rnini qisman bosish mumkin bo‘lgan yoqil i
tabiiy gazdir. U koksga qaraganda ancha arzon bo‘lib, koksni 10...15% gacha tejash
imkonini beradi. Natijada cho‘yanning tannarxini birmuncha pasaytiradi.

Domna pechida sodir bo‘ladigan jarayonlar

Domna pechiga solingan shixtaga qizigan gazlar ta’sir etish natijasida

sodir bo‘ladigan jarayonlar tufayli cho‘yan, shlak koloshnik gazlari osil bo‘ladi.
Pechga solingan yoqil i (koks) pastga tomon tushar ekan, ko‘tariluvchi gazlar
ta’sirida qiziy boradi va pechning furmalari ro‘parasida gornga aydalgan avo
tarkibidagi kislorod isobiga to‘liq yonadi:
S + O₂ = SO₂ + Q. (1)
osil bo‘lgan karbonat angidrid yuqoriga ko‘tariladi va qattiq qizigan
koks qatlamlari orasidan o‘ta turib, koks tarkibidagi uglerod bilan reaksiyaga
kirishib, is gazi osil qiladi:
S + O₂ = 2SO - Q. (2)
Uglerod oksidi (400...1000⁰S aroratda) temirni uning oksidlaridan
qaytaradi:
3Fe₂O₃CO 2Fe₃O₄CO₂Q, (3)

Fe₃O₄CO 3FeO CO₂ -Q,
FeO CO Fe CO₂Q,
(4)
(5)

Sof olatgacha qaytarilgan temir uglerodga to‘yinadi va cho‘yan osil
bo‘ladi. Suyuq cho‘yan pechning tubida (leshchadda) yi iladi.
Pechning raspar va zaplechik qismlarida ruda tarkibidagi bekor jinslar,
yoqil i kuli va oltingugurt, amda rudadagi qo‘shimchalar flyus bilan qo‘shilib,
suyuqlanish natijasida shlak osil bo‘ladi, shlak am suyuq olatda pechning
pastki qismida suyuq cho‘yanning ustida yi iladi. Suyuq cho‘yan va shlak pechdan
vaqti – vaqti bilan maxsus novlar orqali chiqarib turiladi.

Domna pechining tuzilishi va ishlashi

ozirgi zamon domna pechlari juda katta inshootlar bo‘lib, bo‘yi 70 m

(foydali balandligi 35 metrgacha)ga yetadi, ajmi esa 2000...5000 m³ dan oshadi.
Bitta domna pechida bir kecha–kunduzda 10000 tonnadan ko‘proq cho‘yan ishlab
chiqariladi. Bu pechlar, barcha shaxta pechlari kabi, qarshi oqim prinsipida
ishlaydi, ya’ni yoqil i (koks), ruda va flyus domna pechining yuqori qismidan
tushiriladi. Ular o‘z o irligi ta’sirida pechning tubiga tomon uzluksiz tushib
turadi, pechning tubidan esa yoqil ining yonishidan osil bo‘lgan ma sulotlar -
yuqori aroratli gazlar tepaga uzluksiz ko‘tarilib turadi.
Domna pechi beshta asosiy qismdan iborat (6-shakl):
Gorn (leshchad), zaplechik, raspar, shaxta, koloshnik.
Domna pechining yangi konstruksiyalari 8...10 yil to‘xtovsiz kechayu–kunduz
ishlaydi. Bu vaqt kompaniya davri deb ataladi.
Kompaniya davrida pechning qanday ishlayotganligi nazorat–o‘lchov
asboblari yordamida aniqlanib turiladi. Domna pechidan suyuq cho‘yan nov 1 orqali
ar 3...4 soatda, suyuq shlak esa nov 2 orqali ar 1,5...2 soatda chiqarilib
turiladi.
Suyuq cho‘yan domna pechidan maxsus transport (vagonetka, kovsh va .k.)larga
tushiriladi va po‘lat olish sexiga yuboriladi yoki kovshlarga solinib, ulardan
qoliplarga quyiladi.

Domna pechidan olinadigan ma sulotlar

Domna pechidan olinadigan ma sulotlar jumlasiga cho‘yan, shlak, domna gazi