1. Дори моддаси, дори воситаси, дори шакли ва дори препарати тўғрисида тушунча

Oksibutirat natriy miyaning tabiiy metaboliti, gamma-aminomoy
kislota (GAMK)ning sintetik analogi, GAMK markaziy nerv sistemasida
tormozlanish jarayoni mediatori hisoblanadi, natriy oksibutirat qisqacha
GOMK (gamma — oksimoy kislota) deb ataladi. Natriy oksibutirat
yuborilgandan so‘ng gematoentsefalik to'siqdan yaxshi o'tib,
qo'zg’atuvchi davrsiz narkoz holati paydo qiladi, kichik miqdorda
tinchlantiruvchi, uxlatuvchi, katta miqdorda talvasaga qarshi ta’sir
ko'rsatadi. Bu modda asosan markaziy nerv sistemasiga, miya
po‘stlog‘iga ta’sir etadi, shuning uchun og'riq qoldirish xususiyati yo'q,
lekin analgetiklar bilan birga yuborilganda ulaming ta’sir kuchini
oshiradi. Natriy oksibutirat skelet mushaklarini yaxshi bo'shashtiradi,
narkotik faolligi nisbatan kamroq, yuqori miqdorda venalarga
yuborilganda narkoz qo'zg'alish davrsiz 30-40 daqiqadan keyin
boshlanib, 1,5-3 soat davom etadi. Natriy oksibutiratni mushaklar orasiga
hamda og'iz orqali yuborish mumkin, ichakdan yaxshi so'rilib, 40-60
daqiqadan keyin narkoz paydo qiladi, asosan kirish va bazis narkoz
uchun qo'llanadi. Natriy oksibutiratning kichik miqdorlari
tinchlantiruvchi, o'rta miqdorlari uxlatuvchi hamda gipoksiyaga qarshi
ta’sir etadi. Modda hujayra membranalari fosfolipidlarini
shikastlanishdan saqlab qoladi, shuning uchun tug‘ish jarayonida,
miyadagi, ko'z shox pardasidagi gipoksik shishlarda qo'llanadi. Natriy
oksibutirat to'qimaning gipoksiyaga chidamini, miya va yurak
to'qimalarining kislorodni o'zlashtirishini, shu a’zolami qon bilan
ta’minlanishini yaxshilaydi.
Natriy oksibutiratning zahar oz miqdorda, shuning uchun bolalar
anesteziologiyasida keng qo'llanadi; nafas, qon aylanish sistemasiga
narkoz paydo qiluvchi miqdori salbiy ta’sir ko'rsatmaydi, ba’zan bolalar
qayt qilishi, gipoglikemiya paydo bo'lishi mumkin, miqdori oshganda
nafas markaziga noxush ta’sir ko'rsatadi.
Kattalarga nisbatan bolalarda narkoz paydo qilish ancha qiyin
bo'ladi. 3 yoshgacha bolalarda asosan ftorotan, azot (1) oksidi kattaroq
bolalarda esa, bulardan tashqari, tiopental, propanidid, ketamin
qo'llanadi. Natriy oksibutirat har xil yoshda qo'llanadi, chunki u kislorod
yetishmovchiligiga nisbatan chidamlilikni oshiradi. Bolalarda
siklopropan, efir kamroq qo'llanadi
80.Психостимуляторлар, дори воситалари ва қўлланилиши.

Moddalar markaziy nerv sistemani yuqori bo'limlari tonusini

oshirib, kayfiyatni, psixomotor faollikni, aqliy va jismoniy faoliyatni
(ayniqsa toliqqanda) ko'taradi, uyquga ehtiyojni, narkotik va uxlatuvchi
moddalar ta’sirini kamaytiradi.
Kimyoviy jihatdan 4 guruhga bo'linadi:
1. Fenilalkilamin unumlari — fenamin.
2. Piperidin unumlari—meridil.
3. Sidnomimin unumlari—sidnokarb.
4. Ksantin unumlari—kofein.
Fenamin — fenilalkilaminlarning unumi bo'lib, kimyoviy
tuzilishiga ko'ra adrenalin, noradrenalinga o'xshab ketadi,
gematoensefalik to'siqdan oson o'tib, markaziy nerv sistemasiga ta’sir
ko'rsatadi. Fenaminniag markaziy nerv sistemasini qo‘zg‘atuvchi ta’siri
retikulyar formatsiyaning bosh miyaga faollovchi ta’sirini oshirishi bilan
bog'liq. Mediatorlar noradrenalin va dofaminrii piresinaptik- rterv
oxirlaridan, ayniqsa, miyaning katexolaminlarga boy bo'limlaridan —
o‘rta miya, gipotalamusdan ajralishini oshiradi, shuning uchun fenamin
markaziy ta’sir etuvchi bilvosita adrenomimetik deb ataladi.
Katexolaminlar ajralishining ko'payishi neyronlararo o‘tkazuvchanlikni
oshiradi. Fenaminning ta’sir mexanizmida kimyoviy jihatdan
noradrenalingao‘xshashi ham ahamiyatga ega, modda adrenoretseptorlami
bevosita qo‘zg‘atishi mumkin. Fenamin miya po‘stIog‘iga qo'zg'atuvchi
ta’sir ko'rsatadi, kichik miqdori shartli reflekslami oshirib yuboradi.
Fenamin qo'llanilganda tabiiy uyqu bosqichlari o'zgaradi, tez
uyquning vaqti kamayadi, qo'llash to'xtatilgaadan keyin uyquning
normal holatga kelishi bir necha oylarga cho'zilib ketadi. Fenamin
tufayli aqliy va jismoniy faoliyat oshsa ham, murakkab masalalarai
yechishda xatolar miqdori kamaymaydi. Fenamin nafas markazini, orqa
miyaning polisinaptik, monosinaptik reflekslarini qo'zg'atadi,
gipotalamusdagi ovqatga tegishli markazga ham ta’sir etib, ishtahani
kamaytiradi, lekin kuchli markaziy qo‘zg‘atuvchi bo'lgani uchun
ishtahani kamaytiradigan modda sifatida qoilamnaydi.
Fenamin faqat markaziy nerv sistemasidagi adrenoretseptorlami
emas, chetdagi a va p - adrenoretseptorlami ham qo'zg'atadi, shuning
uchun qon bosimi, qonda qandning miqdori oshadi, bronxlar va me’daichak shilliq qavatlari bo'shashadi, bachadon tonusi pasayib ketadi.
Fenamin asosan nerv subdepressiyalarida, narkolepsiya,
uyquchanlik — gipersom iyada hamda toliqqanda m ehnat
qobiliyatini oshirish uchun qo'llanadi. Fenaminning qo'zg'atuvchi
ta’siri katta energiya sarf bo'lishi tufayli kelib chiqadi, modda
qo'llangandan keyin kuch-quvvat asli holiga kelishi uchun to'lato'kis dam olish kerak bo'ladi. Fenamin faqat og'iz orqali
yuboriladi, ichak shilliq qavatidan yaxshi so'riladi, organizmda
bir qismi biotransformatsiyaga uchraydi; o'zgarmagan fenamin va
uning m etabolitlari buyrak orqali chiqib ketadi. Uzoq vaqt
qo'llanganda fenamin organizmda to'planadi — kumulyatsiyaga
uchraydi, bu moddaga o'rganish ba’zi holatlarda tobelikka olib
keladi.
81.Силлик мушакларга морфининг кайси ножўя таъсири билан боглик.
Morfin me’da-ichak faoliyatiga sezilarli ta’sir ko'rsatadi. Silliq
mushakli a’zolarda joylashgan opiat retseptorlarga ta’sir etib, ulaming
tonusini oshiradi Morfin me’da-ichak va uning sfinkterlarini tonusini
oshirib, spazmogen ta’sir ko'rsatadi hamda ichak peristaltikasini
kamaytiradi. Masalan, o‘n ikki barmoqli ichakning boshlang'ich bo'limi
qisqarishi tufayli oshqozonning iste’mol qilingan ovqatdan bo'shashi 3-
4 soat o'miga 8-12 soatga cho'zilib ketadi. Yo'g'on ichak silliq mushaklari
ham morfin tu&yli qisqaradi - ichaklarda ovqat uzoq to'xtalib qoladi,
ulardan suyuqlikning qayta so'rilishi oshib boradi. Oshqozon osti bezi
sekretsiyasi, safro ajralishi kamayadi, bulaming hammasi qabziyatga -
obstipatsiyaga (lotinchada “obstipo” - to'ldirish) olib keladi. Morfin
siydik yo'llarini, qovuq sfinkteri tonusini oshiradi, siyish qiyinlashadi,
bronx mushaklarining tonusi ham oshib ketadi. Morfinning spazmogen
ta’siri parasimpatik nerv sistemasi tonusining oshishiga ham bog'liq.
Morfin bevosita qon tomirlarga ta’sir ko'rsatmaydi, uzunchoq
miyadagi qon tomir markazini susaytirib, qon bosimini biroz tushiradi,
morfin tufayli ortostatik gipotenziya ro'y berishi mumkin.
Morfin jarrohlikdan oldin va keyin, travmalarda, kuyganda, buyrak,
o't pufagi xurujlarida, kuchli og'riq bilan kechadigan kasalliklarda -
miokard infarkti, xavfli o'smalar, qattiq azob bemvchi yo'talni davolashda
qo'llaniladi.

82.Кофеин. Таъсир механизми. Фармакологик хусусиятлари. Кўллашга кўрсатма.

Ksantin unumlariga choy bargi, kofe, kola, какао urug'idan
olinadigan kofein alkaloidi kiradi. Kofeinni sof psixostimulyator deb
atab bo'lmaydi, chunki bu moddaning analeptik xususiyati ham bor —
yurak, nafas va qon tomirlar markazini qo'zg'atadi.
Kofein to'g'ridan - to'g'ri miya po'stlog'iga stimullovchi ta’sir
ko'rsatadi. Kofeinning aqliy va jismoniy faoliyatni qo'zg'atishi, tetiklik
va bardamlikni paydo qilishi, uyquni qochirish mexanizmi yuqorida
keltirilgan psixostimulyatorlardan farq qiladi.
Kofein fosfodiesteraza fermenti faolligini kamaytirib, hujayralarda
siklik AMF hajmini oshiradi. Siklik AMF esa ikkilamchi mediator
hisoblanadi, modda tufayli biogen dori moddalarining ta’siri yuzaga
chiqadi; siklik AMF to‘qima va a’zolarda glikogenoliz, metabolik
jarayonlami oshiradi.
Kofeinning kimyoviy tuzilishi adenozinga o'xshash bo'lgani
tufayli uning o‘rniga (konkurent antagonizm) miyadagi adenozin
retseptorlami bog'lab oladi. Adenozin esa miyada qo‘zg‘alish
jarayonlarini kamaytiradigan omil hisoblanadi. Kofein adenozinning
o'miga adrenoretseptorlami bog'lagani tufayli qo'zg'atish jarayonlari
oshib boradi. Agar kofein davomli qo'llansa, yangi adenozin retseptorlar
hosil bo'lib, kofeinning ta’siri kamayib boradi. Shu bilan birga kofein
qo'llanishi birdan to'xtatilsa, adenozin butuo adenozin retseptorlarini
qamrab oladi, kofein uchun bo‘sh retseptorlar qolmaydi, natijada
uyquchanlik, toliqish, depressiya holatlari paydo bo'ladi, qon bosimi
pasayib ketadi.
Kofein psixostimulyator sifatida toliqqanda, mhiy va jismoniy
faoliyatni oshirish, uyquchanlikni kamaytirish uchun, shuningdek,
narkotik moddalar bilan zaharlanganda qo'llanadi. Bolalarda kofein
enurezda — siydik tutish qobiliyati pasayib ketganda qo'llanadi.
Kofeinning suvda eriydigan tuzlari ichakdan yaxshi so'riladi,
enteral hamda parenteral yo'llar orqali qo'llaniladi. Ko'pincha kofein
og'riq qoldiruvchi kombinirlangan tabletkalar tarkibida bo'ladi. Kofein
bosh miyaning ichki bosimini pasaytiradi, shuning uchun markaziy
nerv sistemasi shikastlanganda, infeksiya bilan zararlanganda
qo'llaniladi. Kofeinni qon bosimi oshganda, ateroskleroz, uyqusizlik,
glaukomada qo'llash man etiladi.
Kbfeinga, ayniqsa, achchiq choy, kofe ichishga o‘rganib qolish,
psixik tobelik paydo bo'lishi mumkin. Kofein quyidagi salbiy ta’sirlar:
ko'ngil aynish, qusish, bezovtalik, yurakning tez urishi, uyqusizlik kabi
holatlarga sabab bo'lishi mumkin.

83.Нейролептаналгезия, дори воситалари, кулланилиши.

Bolalarda talvasaga qarshi fentanil (narkotik analgetik) bilan
droperidol (neyroleptik), ya’ni neyroleptoanalgeziya uchun
qo'llaniladigan moddalami yuborish mumkin. Aminazin ruhiy kasalliklarda: shizofreniya, psixomotor
qo'zg'alishlarda, maniakal-depressiv psixozlarda, qusishni, yangi
tug'ilgan chaqaloqlarda uchraydigan pilorospazmni davolashda,
neyroleptoanalgeziyada qo' llanadi. Butirofenon unumlariga droperidol ham kiradi, modda juda qisqavaqt ta’sir etadi, kuchli periferik a - adrenolitik xususiyatga ega. Narkotikanalgetik fentanil bilan neyroleptoanalgeziya, toj tomirlar o'tkiryetishmovchiligida og'riq sindromini qoldirish hamda gipertonik krizlarda qo'llanadi. Narkotik analgetiklar (neyroleptoanalgeziya)uchun kuyidagilar xosdir:

-kayf chaqirish, tobelik, karamlik (jismoniy va ruxiy), urganish.

-kuchli og’riqsizlantirish, ayniksa jaroxatlar va kuchli og’riqlarda(infarkt, saraton va boshkalar).
- urganib qolganda berilmasa, abstinensiya sindromini yuzaga chiqishi.
Og’riqsizlantirish va zaxarli ta’sirini, ularning uzigagina xos bulgan antogonistlari yukotadi. Narkotik analgetiklarning ta’sir mexanizmi, ularning opiat reseptorlariga ta’sir etishi bilan boglik. Ana shu reseptorlar bilan boglanish turiga karab narkotik analgetiklar kuyidagi Нейролептоанальгезия (опиоид анальгетиклар, кўпинча фентанил qo’llaniladi.