1. Ekologiyalıq modeller haqqında túsinik

10- lekciya
Tema: Maltus modeleri.
Joba
1. Ekologiyalıq modeller haqqında túsinik
2. Populyaciyalardıń sanlı muǵdarınıń ósiwiniń Maltus modeli.
3. Populyaciyalardıń sanlı muǵdarınıń ósiwiniń Fyurst-Perl modeli
1. Ekologiyalıq modeller haqqında túsinik
Ekologiya sózi salıstırmalı jaqında payda bolǵan sózlerdiń biri bolıp, XX- ásirdiń 60-jıllarında usı taraw qánigelerinen basqalar, bul tusinik haqqında ulıwma maqlıwmatqa iye emes edi. Biraq bul terminniń payda bolıwına 140-jıldan kóbirek waqıt boldı.
1868-jılı nemis tábiyat izeritlewshi Erist Gekkel " Ekologiya" atlı termindi usınıs etedi. Bunda "eko" - uy, jasaw ornı, "logos" - ilim degen maǵanalarına iye. Dáslepki waqıtları ekologiya tusinigi menen, biologiyanıń bir bólimi belgilenip, al keyin ala ol óz-aldına ilim tarawı retinde bóleklenin shıqtı. Ekologiya - bul tiri organizizmler hám olardı qórshap turǵan órtalıq penen óz-ara baylanıs haqqındaǵı ilim bolıp esaplanadı. Búgingi kunde ekologiya haqqında gáp etcek, biz burınnan qáliplesken klassikalıq ekologiyanı názerde tutpay, al kóbinese bunda sociallıq ekologiyanı tusinemiz. Ilim baǵdarı retinde sociallıq ekologiyası qáliplesip hám onıń payda bolǵanına 120-jıldan aslap waqıt bolıp, hám ol bizdi qorshap turǵan órtalıqtı saqlaw mashqalaları menen shuǵıllanadı.
Ekologiya tarawınıń bazi-bir túsiniklerin qaraymız. Bir túr osobleri (janlı maqluqları) dep bólek bir individumdı yamasa bólek bir organizmdı túsinimiz. Osob(maqluq) – bul ózliginen ómir súriwshi tiri organizmler bolıp esaplanadı. Populyaciyalar dep bir turge tiyisli bolǵan osoblerdiń bir toparı bolıp esaplanadı, olar bir waqıt aralıǵında jasaydı hám belgili bir jer territoriyasın iyelep turadı. Olardıń birlespesi dep - birge jasawshi populyaciyalardıń kópligin túsinemiz.
Klassikalıq ekologiyada bir neshe túrlerdiń óz-ara jasaw háreketleri qaraladı.
. tiri organizm hám onı qorshap turǵan ortalıq menen óz-ara háreketleri;
. populyaciyalardıń ishindegi osoblerdiń óz-ara baylanıs háreketleri;
. hár qıylı túrlerge tiyisli bolǵan osobler arasındagı óz-ara baylanıs háreketlerin.
Bul ilim tarawınıń payda bolıw waktınan baslap, ekologiyada matematikalıq modellerden paydalanıp basladı. Tiri tábiyattaǵı organizimlerdiń háreketlerin matematika tilinde, olarǵa sáykeslendirip táriplew ámeli ádewir kıyın boldı. Biraq matematikalıq modelleri bólek bir populyaciyalardıń turlerin, sonıń menen birge olardıń birlespeleriniń ulıwma rawajlanıwınıń baǵdarların hám bazı bir jasaw nızamlarıń anıqlawǵa múmkinshilik beredi.
Tiri tábiyattı izertlewshi, uyreniwshi adamlar, olardıń ómir súriw processın jasalma matematikalıq formasında tiklep kórsetedi.
Klassikalıq ekologiyadaǵı matematikalıq modellerdiń bazı-bir maqsetlerin qaraymız:
1. Bolıp ótetuǵın processtıń yamasa mashqalanıń maǵanasın, modeller járdeminde ajıratıp alıwǵa, yamasa kóp sanlı siyrek gezlesetuǵın baqlawlar nátiyjesinde alınǵan eń áhmiyetli hár táreplemeli bólek qásiyetlerin biriktirip , sanawlı kóp emes sandaǵı parametrler járdeminde ańlatıwǵa járdem beredi. Bul bolsa úyrenilip atırǵan processin yamasa mashqalanı ekolog qániygesine analiz jumısların júrgiziwdi ańsatlastıradı.
2. Modeller "sóylesiw tili" retinde xızmet etedi. Bul til járdeminde hár bir ayrıqsha túrdegi qubılıstı táriplew múmkin boladı hám bunday qubılıslardıń salıstırmalı qásiyetlerin anıqlaw ádewir túsinikli bolıp baslaydı.
3. Model "ideal obiekttin" yamasa ideal háreketiniń úlgisi bolıp xızmet etedi. Model menen bul ideal obiektlerdi salıstırǵan waqıtta, haqıyqıy obiektlerdi hám processlerdi bahalawǵa hám ólshewge boladı.
4. Haqıyqatında da modeller real dunya haqqında maǵlıwmat beriwı múmkin, sebebi olar elede onıń jetilistirilmegen imitaciyası bolıp esaplanadı.
Matematikalıq ekologiyasında model jasaw waqtında, mexanikalıq hám fizikalıq sistemalarda jasalǵan matematikalıq modellestiriwdiń tájriybesinen paydalanadı, biraq bunda biologiyalıq sistemalardıń ayrıksha ózgeshelikleri esapqa alınadı:

• 
  Xár bir osobtiń ishki dúzilisiniń quramalılıǵı;
  
• 
  Sırtan qórshap turǵan órtalıqtıń kóp sanlı faktorlarınan, organizmlerdiń jasaw háreket jaǵdaylarınıń baylanısı;
  
• 
  Ekologiyalıq sistemanıń ashıqlıǵı;
  
• 
  Sırtan tásir etetuǵın xarakteristikalardıń úlken muǵdardaǵı diapazonları, bunda ekologiyalıq sistemanıń jasaw uqıplıǵı saqlanıp qaladı.
  

Ekologiyalıq processlerinde modellestiriw usıllarınıń paydalanιw shegarasın kompyuterler aytarlıqtay keńeytip bardı. Bir tárepten, analitikalıq izertlewler júrgizbey, quramalı matematikalıq modellerdi hár tárepleme iske asırıwdıń múmkinshiligi payda boldı, al ekinshi tárepten principial jańa baǵdarları payda boldı, solardıń ishinde imitaciyalıq modellestiriw usılı.