1. Elektrolit eritmalari tuzulishi Tuzlarning gidrolizi

KOH kuchli elektrolit, ionlarga batamom ajragan bo‘ladi: KOH K+ + OH–. NO3 – ionini H+ ioni bilan birikishidan hosil bo‘lgan HNO3 ham kuchli elektrolit, u ham ionlarga ajrab ketadi: HNO3 H+ + NO3–.

Demak, kuchli asos va kuchli kislotalardan hosil bo‘lgan tuzlarning eritmalari muhiti neytral bo‘ladi.

Ya’ni bunday tuzlar gidrolizlanmaydi.

“Gidroliz” so‘zi yunoncha “gidro” — suv, “lizis” — parchalayman degan ma’noni anglatadi.

Aluminiy nitrat kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo‘lgan tuz.

Bunday tuzlar gidrolizlanadi. Aluminiy nitrat tuzining gidrolizlanganini indikatorlar rangini o‘zgartirganligidan bilish mumkin.

Suvning dissotsiatsiyalanishidan hosil bo‘layotgan OH– ionlari Al3+ ioniga birikib dissotsiatsiyalanmaydigan ion AlOH2+ ni hosil qiladi.

Kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo‘lgan tuzlarning suvdagi eritmasining muhiti kislotali bo‘ladi.

Tuzlar bilan suv orasida sodir bo‘ladigan reaksiyalar gidroliz reaksiyalaridir. Tuzning dissotsiatsiyalanishidan hosil bo‘lgan ionlarni suv bilan o‘zaro ta’sirlashuvidan kuchsiz elektrolitning hosil bo‘lishi gidroliz deb ataladi.
Elektrolitlar eritmalari muhitini indikatorlar yordamida aniqlash

1. 
   Yuvilgan va yaxshi tozalangan uchta probirka olib, ularning bi- rinchisiga AlCl₃, ikkinchisiga Na₂CO₃ va uchinchisiga KCl tuz- larining eritmalaridan 1-2 ml dan quying.
   
2. 
   Har bir probirkaga 2 tomchidan metilzarg‘aldoq eritmasidan tomizing. Aralashtiring. Sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni kuzating. Quyidagi jadvalni daftaringizga ko‘chirib, olingan natijani yozib qo‘ying.
   

Elektrolit eritmalari orasida boradigan almashinish reaksiyalari

1. 
   Uchta probirka oling va ularning biriga mis (II)-sulfat, ikkin- chisiga natriy karbonat, uchinchisiga o‘yuvchi natriy eritma- laridan 1-2 ml dan quying.
   
2. 
   Birinchi probirkaga o‘yuvchi natriy eritmasidan bir nechta tom- chi quying. Nima kuzatiladi? Reaksiya tenglamalarini yozing.
   
3. 
   Ikkinchi probirkadagi natriy karbonat eritmasi ustiga sulfat kis-
   

lota eritmasidan 1 ml quying. Nima kuzatiladi. Reaksiya teng-
lamalarini yozing.

4. 
   Uchinchi probirkadagi o‘yuvchi natriy eritmasiga 2 tomchi fe-
   

nolftalein eritmasidan tomizing. Nima kuzatiladi. Uning ustiga asta tomchilatib xlorid kislota eritmasidan qo‘shing. Qanday o‘zgarish sodir bo‘ladi. Reaksiya tenglamalarini yozing.

5. 
   O‘tkazilgan tajribalar asosida elektrolit eritmalari orasida reaksi- yalarni sodir bo‘lish shartlari haqida o‘z xulosangizni bildiring.
   

O‘quvchilar tuzni qanday asos va kislotadan hosil bo‘lganligiga qarab gidroliz jarayoni sodir bo‘lishini va eritma muhitini aniqlay oladi. Shuning uchun dars o‘quvchilarning mustaqil faoliyati bilan boshlanishi maqsadga muvofiqdir.
1. Quyidagi tuzlarning qaysilari gidrolizlanadi. Berilgan tuzlarning eritmalarini muhiti qanday: K₂SO₄; CuCl₂; K₂CO₃;
2. Al₂(SO₄)₃ tuzining gidrolizlanishini oxirigacha sodir bo‘lishiga eritmadagi qanday ionlar to‘sqinlik qiladi?
Harorat ko‘tarilganda gidroliz darajasi ortadi, chunki suvning H₂O H⁺ + OH^- muvozanati o‘ngga siljiydi. Ba’zan tuzlarning odatd- agi sharoitda bormaydigan gidroliz bosqichlari yuqori haroratda sodir bo‘ladi. Masalan, FeCl₃ tuzi uch bosqichda gidrolizlanadi. Odatdagi sharoitda bu tuzning faqat I bosqichi amalga oshadi.
FeCl₃ + HOH HCl + Fe(OH)Cl₂
Lekin, eritma qaynatilsa uning II-bosqichi ham sodir bo‘ladi.
Fe(OH)Cl₂ + H₂O HCl + Fe(OH)₂Cl
Qizdirish davom ettirilsa III bosqichi ham ro‘y beradi.
Fe(OH) Cl + H O HCl + Fe(OH)↓ 223
Eritmalar suyultirilganda gidroliz darajasi ortadi. Buni SbCl₃ tuzi- ning gidrolizi misolida ko‘rish mumkin:
SbCl₃ + 2H₂O Sb(OH)₂Cl + 2HCl
Agar bu tuz eritmasiga qo‘shimcha suv qo‘shsak muvozanat o‘ngga siljiydi va cho‘kma holida Sb(OH)₂Cl (yoki SbOCl-antimonil xlorid) hosil bo‘ladi.
Demak, eritmalarda gidroliz jarayonini kuchsizlantirish uchun quyi haroratlarda va konsentrlangan holda saqlash lozim. Bundan tashqari kuchli kislota va kuchsiz asosdan hosil bo‘lgan tuz eritmalarida kislo- tali muhitni ta’minlash, kuchsiz kislota va kuchli asosdan hosil bo‘lgan tuz eritmalarida ishqoriy muhitni saqlash ham gidrolizning oldini olish mumkin.
Avvalgi mavzuda Al(NO₃)_3, Na₂CO₃ tuzlarini gidrolizi oxirigacha bormasligiga sabab eritmada yig‘ilib borayotgan OH^- va H⁺ ionlarining ta’siri ekanligini bilib olgansiz.
Al³⁺ → Al(OH)²⁺ → Al(OH) ⁺ → Al(OH) jarayoni oxirigacha bor- 23
maydi, buning sababini quyidagicha izohlaymiz.
Al³⁺ +3NO^– +HO(H⁺ +OH^-)→AlOH²⁺ +3NO^- +H⁺ 323
Al(NO₃)₃ ning suvda erishidan hosil bo‘lgan Al³⁺ ionlari suvning dissotsiatsiyalanishidan hosil bo‘lgan OH^- ionlarini biriktirib oladi, nat- ijada H⁺ ionlari eritmada ko‘payib ketadi (eritmaning muhiti kislotali). Bu esa suvning navbatdagi molekulalarini dissotsiatsiyalanishiga yo‘l qo‘ymaydi. Oqibatda gidroliz davom etmaydi.
Gidrolizni davom ettirish uchun eritmadan H⁺ ionlarini yo‘qotib turish kerak. Buning uchun eritmaga Na₂CO₃ eritmasini qo‘shish lozim. Chunki uning eritmasida OH^– lari ortiqcha.
Barcha elektrolitlar to‘liq ionlarga ajraladimi?
Elektrolitik dissotsilanish jarayoni qaytar reaksiya bo‘lib ma’lum paytda mavozanat qaror topadi. Muvozanat qaror topganda eritmadagi elektrolitning qancha qismi ionlarga ajralgan bo‘lishiga qarab kuchli va kuchsiz elektrolitlarga bo‘linadi. So‘ng ularning dissotsiatsiyalanish dara- jasi aniqlanadi.
Ba’zi elektrolitlar suvda eritilganda konsentratsiyasidan qat’iy nazar to‘liq ionlarga dissotsiatsiyalangan bo‘ladi. Bunday elektrolitlar kuchli elektrolitlar deyiladi. Bularga ishqorlar, xlorid, nitrat, sulfat, kislotalar va suvda eriydigan tuzlar kiradi.
Suvda eritilganda qisman ionlarga ajraladigan elektrolitlar kuchsiz elektrolitlar deyiladi. Kuchsiz elektrolitlar suyultirilganda ya’ni konsen- tratsiyasi pasayganda dissotsilanish kuchayadi. Aksincha, konsentratsi- yasi orttirilganda esa dissotsilanishi kamayadi.
Masalan, mis (II)-xlorid tuzi sariq tusli bo‘ladi, suvda eritilsa yashil rangga, yanada suyultirilsa havorangga o‘tadi.
CuCl → Cu²⁺ + 2Cl^–(CuCl ) → Cu²⁺ + 2Cl^– 22
Sariq rang yashil rang havo rang
Elektrolitning qancha qismi ionlarga ajraganligini ifodalovchi kattalik dissotsiatsiyalanish darajasi deyiladi va α bilan belgilanadi.
Ushbu darsda ko‘zda tutilgan maqsadga to‘la erishmoq uchun
o‘quvchilar elektrolitlar, elektrolitik dissotsilanish mexanizmini puxta egallagan bo‘lishi kerak. Demak, darsni quyidagi savollarga o‘quvchilarning mustaqil fikrlarini bilish bilan boshlash maqsadga mu- vofiqdir.

1. 
   1) Elektrolit va noelektrolit moddalarga beshtadan misol yozing. Qanday holatlarda elektrolit ionlarga ajraladi?
   
2. 
   2) Gidratlangan ionlar haqida qanday fikrlarni ayta olasiz?
   
3. 
   3) Ionlar qanday zarrachalardir? Kationlar-chi? Anionlar-chi?
   

1. Kislotalar. Suvda eriydigan barcha kislotalar dissotsilanadi. Bun-
da vodorod ioni bilan kislota qoldig‘i ioni hosil bo‘ladi.