1. Etologiya fanining predmeti va uslublari haqida? Etologiya

32.Hayvonlar hayotidagi ierarxik hodisa? Iyerarxiya (yun. hierarchia, hieros — avliyo va arche — hukmronlik, hokimiyat) — bir butun narsa yoki hodisalar ayrim qismlari yoki elementlarining yuqoridan quyiga tomon bir tartibda joy olishi. Fanga I. tushunchasi 19-asrning 2-yarmida kirib keldi. Dastlab I. jamiyatning sinfiy tabaqalanishini va hokimiyat tuzilishini tavsif etish maqsadida qoʻllanilgan. 20-asrdan boshlab esa har qanday obʼyekt sistemasini tavsif etishda qoʻllanila boshlandi.Biologiyada iyerarxiya termini bir guruhga mansub hayvonlar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarni, yaʼni ularning oziqqa, qaramaqarshi jinsga yoki qulay pana joyga ega boʻlish borasidagi faoliya-tini boshqarib turadigan xattiharakatlarni ifodalaydi.I. turgʻun boʻlmasdan vaziyatga qarab oʻzgarib turishi (nisbiy dominantlik) yoki mutlaq boʻlishi (mutlaq dominantlik) mumkin. Mutlaq dominantlik koʻpincha toʻgʻri chiziqli (yoʻnalishli) xususiyatga ega (mas, A individning B ustidan, B ning esa V ustidan va h.k. tarzda ustunlik qilishi) boʻlib, har bir individning guruhda oʻz mavqei bor. Chiziqsiz I.da uning tarkibiy qismlari oʻrtasida munosabatlar sharoitga qarab oʻzgarib turadi: mas, uchinchi individ boʻlganida A individ B dan, u boʻlmaganida B individ A dan ustunlik qiladi (tobe mavqelar). Koʻpincha guruxda erkak va urgʻochi hayvonlar mustaqil oʻz I. sistemasiga ega boʻladi. Boshqa hollarda esa erkak xayvonlar urgʻochilari ustidan, voyaga yetgan hayvonlar yosh hayvonlar ustidan dominantlik qiladi.Erkaklari koʻp boʻladigan primatlar toʻdasida I. sistemasi juda murakkab.Guruh boʻlib yashamaydigan hayvonlarda individlar soni oshib ketganida nisbiy dominantlik yuzaga keladi.Guruxdagi hayvonlar soni kam boʻlganida esa ular oʻrtasida maydonga egalik qilish xattiharakatlari namoyon boʻladi.Jamoa boʻlib yashaydigan yoki murakkab guruhlar hosil qiladigan hayvonlarda dominantlik konsepsi-yasi oʻrniga boshqacha munosabatlar, mas, individlarning vazifasiga binoan oʻzaro munosabatlari asosiy ahamiyatga ega boʻladi. Biol.da I. tushunchasi har xil obʼyekt va jarayonlarga tavsif berishda keng qoʻllaniladi (mas, tabiiy jamoalar I. strukturasi, organizm regulyator sistemasi I.si, taksonlar I.si va h.k.). Qishning eng yuqori cho'qqisida ochlikdan nobud bo'lgan kaptarni ko'rganimizda hayron bo'lmaymiz, garchi ularning butunlay sog'lom turlari yaqin atrofda uchib ketishsa. Va jang qilayotgan kiyiklarni yoki jang qilayotgan baliqlarni tomosha qilib, biz kutamiz, kim g'alaba qozonadi, kim kuchli? Kuchli va zaifning mavjudligi bizga shunchalik tanishki, biz bunday hodisaning biologik qonuniyligiga shubha qilmaymiz. Biroq, so'nggi 50 yil ichida boshqa xulosa chiqarish uchun etarli dalillar to'plangan.Qayd etilishicha, janglarda har doim ham kuchli g‘alaba qozonmaydi, raqiblar kamdan-kam hollarda bir-biriga o‘limli jarohatlar yetkazadi. Masalan, zoologlar uzoq vaqtdan beri tuyoqli hayvonlarning shoxlari ajoyib joylashtirilganligini ta'kidlab kelishgan. S. L. Severtsov ularni hatto "turnir qurollari" deb ham atagan, chunki shoxlarning ko'plab jarayonlari va vilkalari kiyiklarga raqibni to'xtatishga yordam beradi, lekin shu bilan birga ular chuqur zarar etkazishga yo'l qo'ymaydi. Ko'pgina kuzatishlar turlararo munosabatlardan (bir podaning hayvonlari, erkak va urg'ochi, urg'ochi va bolalar o'rtasidagi) tur ichidagi munosabatlar o'rtasidagi sezilarli farqni ko'rsatadi.Albatta, poda ichida ham hayvonlar o'rtasidagi munosabatlar o'zaro yordam bilan chegaralanmaydi. Professor A.N.Formozov ta'kidlaganidek, ovchilar ko'pincha urg'ochi uchun janglarda nobud bo'lgan kiyik va ayiqlarning jasadlarini topish haqida xabar berishadi. Brachiodapio baliqlari bilan qiziqarli tajriba baliqning maktabdagi xatti-harakatining mashhur tadqiqotchisi K. Breeder tomonidan amalga oshirildi. Ikkita baliq bo'lgan kichik akvariumda har safar baliqlar bir-biridan uzoqlashganda oqim o'tkazilib, yarim soatdan keyin ular bir-biriga yopisha boshladilar. Ammo shu bilan birga, bular, odatda tinch baliqlar, juda g'azablangan bo'lib, bir-birlarini tishlab boshladilar va tajriba to'xtatilishi kerak edi.Yoshi bilan ular susayadi va tinchroq bo'ladiHayvonlar guruhidagi to'qnashuvlar soni oziq-ovqat, bo'sh joy yoki boshqa yashash sharoitlari etishmasligi bilan tez ortadi. Oziq-ovqat etishmasligi, suruvdagi baliqlarning tez-tez to'qnashuviga olib keladi, ularni bir oz yon tomonlarga yoyib yuboradi va shu bilan qo'shimcha ovqatlanish maydonini rivojlantiradi. Bo'sh joy etishmasligi laboratoriya sichqonlari va kalamushlar o'rtasidagi janglarning chastotasini oshiradi. Uy cho'chqalari, bir hayvonning areal yuzasi 1 m² dan kam bo'lsa, g'azablanadi va ko'pincha bir-birining dumlarini tishlaydi. Hayvonot bog'lari va o'ralgan shoxli bug'u fermalarida erkak kiyik janglarining halokatli oqibatlari tabiatdagiga qaraganda tez-tez kuzatiladi. Bu tushunarli - bu erda raqiblarning bir-biridan boradigan joyi yo'q.Yuqoridagi (shuningdek, boshqa ko'plab) faktlar bizni hayvonlarning populyatsiya zichligi, ularning bir-biri bilan munosabatlari ular yashaydigan sharoitga mos kelishiga ishontiradi. Hayvonlarda tajovuz ko'pincha oddiy populyatsiya tuzilishining paydo bo'lishiga to'sqinlik qiladigan sun'iy muhitda kuzatiladi. Biroq, boshqa hollarda, biz aholi tarkibi va yashash sharoitlari o'rtasidagi nomuvofiqlikning tabiiy ko'rinishi va yangi muhitga moslashish usuli sifatida agressivlikka duch kelamiz.
Boshqa hayvonlar ustida olib borilgan ko'plab tadqiqotlar bu hodisaning keng tarqalganligini ko'rsatdi. U ierarxiya deb ataladi. Taniqli zoolog V.K.Olli bu tushunchaga quyidagicha ta’rif bergan: “Ierarxiya atamasi hayvonlar guruhlaridagi janglar, passiv itoatkorlik yoki bu xulq-atvor namunalarining kombinatsiyasi orqali o‘rnatilgan har qanday daraja tartiblariga nisbatan qo‘llaniladi”.
Ierarxiyaning kuzatuvlari har doim ham tovuqlardagi kabi hodisa ro’y bermagan. Ko'pincha bir juft hayvonlar o'rtasidagi berilgan jangning natijasi qanday bo'lishini oldindan aytish mumkin emas edi. Faqat raqiblardan birining g'alabalari chastotasi muhim edi. Bu ierarxiya “hukmronlik” deb atala boshlandi.
Asta-sekin hayvonlar o'rtasidagi ierarxik munosabatlarning ko'plab qiziqarli tafsilotlari aniq bo'ldi. Ma'lum bo'lishicha, bolalari bo'lgan urg'ochilar ko'proq shiddatli kurashadilar va shuning uchun yolg'izlarga qaraganda tez-tez g'alaba qozonishadi. Bolalari bor bo'ri erkakka qanchalik jasorat bilan urishi hammaga ma'lum.Kattaroq hayvonlar kichik hayvonlardan (baliqlarda, toshbaqalarda, kaltakesaklarda, shimpanzelarda) ustunlik qiladi. Shuning uchun erkaklari kattaroq bo'lgan ko'plab turlarda ular dominantdir. Biroq, bu erkaklarning jinsiy faolligi bilan ham bog'liq. Ma'lum bo'lishicha, jinsiy gormonning qonga kiritilishi erkakning tajovuzkorligini keskin oshiradi. Shu ma'noda, buqa, ayg'ir, bo'rilarning janglarida kuchlilarning g'alaba qozonishi jinsiy tanlanish nuqtai nazaridan foydalidir. Bunday erkak ko'proq hayotiy nasl qoldirishi mumkin.Makaka maymunlari, babunlar, hamadryalar va boshqalarning ierarxiyasi bo'yicha juda qiziqarli kuzatishlar olib borildi. Ayollar o'zlarining hukmronlik tartibiga ega. Biroq, hozirgi vaqtda erkakka yaqin bo'lgan urg'ochilar boshqalardan ustunlikka ega, chunki ular uning maxsus himoyasi ostidadirlar. Maymunlardagi ierarxiya oziq-ovqat berish tartibiga, erkaklarda esa ayollarga bo'lgan huquqqa tegishli. Qizig'i shundaki, chaqaloqlar ierarxik tartibga kiritilmagan va dahshatli erkakning burni ostida ovqat yeyishga jur'at etadilar (Karnenter, 1969). Ierarxiya ko'pincha hayvon yoki butun podaning ma'lum bir hududga bo'lgan huquqi bilan bog'liq. Bu tushunarli, chunki katta maydon odatda ko'proq oziq-ovqat, qulay boshpana va boshqa foydali xususiyatlardir. Odatda joy egasi yoki bu erda yashovchi poda uni yaxshi biladi. Mahalliy sharoitdan bexabar notanish odam, qoida tariqasida, qiyin ahvolga tushib qolishi ajablanarli emas. U mezbonlar tomonidan mag'lub bo'ladi, hatto ular ob'ektiv ravishda zaifroq bo'lsa ham, va keyinchalik boshqa guruhdagi eng yuqori maqomni egallaydi. K. Lorenz ta'kidlaganidek, hayvonlarning o'z hududi uchun kurashishga tayyorligi uning markazidan yo'nalishda pasayadi.