1. Fanning predmeti, maqsad va vazifalari

3. Sharq falsafasi. 
Sharq mamlakatlaridagi falsafiy tafakkur eramizdan avvalgi VI– IV 
mingyilliklarda Misr, Suriya, Iroq, Eron, Hind, Xitoy, Markaziy Osiyo xalqlariga 
xos boʻlgan sivilizatsiyalarni qamrab oladi. Sharq sivilizatsiyasida hech qachon din 
va falsafa bir-biridan ajratilmagan. Falsafa diniy ta’limot magʻziga joylashgan. 
Shuning uchun Sharq xalqlari falsafasi, uning qonuniyat va mezonlarini yunon 
falsafasiga qoʻllangan yondashuvlar sistemasidan kelib chiqib oʻrganish notoʻgʻri 
boʻladi. Sharqliklarning qarashlari oʻsha davrlar sharoitiga mos boʻlgan, 
koʻrinishidan sodda asotir va rivoyatlardek tuyulsa-da, ramz va ishoratlarga boy, 
chuqur ma’noga ega edi. Albatta, asotirlar falsafa emas, ammo ularning sharhi 
falsafaga xos mantiqiy yondashuvlarga olib kelardi. Ular asosida Sharq xalqlarining 
bizga noma’lum olamlarni tushunish va talqin qilish harakati mujassamki, bu oʻsha 
davrlarning falsafasi edi. Buni biz mistika yoki ilohiyot deb atashga odatlanganmiz. 
Bu ilmni oʻsha tamaddun darajasi va diniy-ilohiy qarashlar sistemasini 
shakllantirgan shart-sharoitlardan kelib chiqib oʻrganish juda muhimdir. 
Qadimgi Sharqning deyarli barcha falsafiy ta’limotlarida ba’zi umumiy 
xususiyatlar ajralib turadi: 
– 
insonni ham ijtimoiy, ham tabiiy dunyoga nihoyatda hurmatli va 
insonparvar munosabatlarga yoʻnaltiradi; 
– 
insonni oʻzining ichki dunyosini yaxshilashga chorlaydi; 
– 
insonni ijtimoiy hayotni, tartibni, axloqni, boshqaruvni va boshqalarni 
yaxshilashga yoʻnaltiradi; 

---

13 
– 
tashqi dunyodagi va sharoitdagi oʻzgarish bilan emas, balki birinchi 
navbatda shaxsning oʻzgarishi va uning jamiyatga moslashishi bilan bogʻliq. 
Eramizdan oldingi toʻrtinchi mingyillikning oxiri va uchinchi mingyillikning 
boshlarida Qadimgi Misr va Bobil hududida dastlabki falsafiy fikrlarning paydo 
boʻlishi, bir tomondan, dunyo haqidagi fanlar boʻlgan – astronomiya, kosmologiya, 
matematika birinchi odimlari bilan yaqindan bogʻliq boʻlgan boʻlsa, ikkinchi 
tomondan, afsonalar bilan bogʻliq edi.
7
Bu davrda din, ilmiy bilim va mifologiya 
bir-biriga chambarchas bogʻliq boʻlgan dastlabki mafkuraviy gʻoyalar ham 
shakllandi. Bu – oʻsha davrlardan qolgan yozma manbalarda, xususan, 
“Xoʻjayinning oʻz quli bilan hayotining mazmuni haqida suhbati”, “Arfist 
qoʻshigʻi”, “Oʻz hayotidan hafsalasi pir boʻlgan kishining oʻz joni bilan suhbati” 
kabi bitiklarda yaqqol namoyon boʻlgan. Ularda hayotning, umrning mazmuni, 
oʻsha davrdagi odamlarga xos tuygʻular bayon qilingan. 
Eramizdan avvalgi ikki minginchi yillar boshida Sharq xalqlaridan biri 
yahudiylarning— iudaviylik dini Falastinda vujudga kelgan. “Zabur” va “Tavrot” kabi 
muqaddas kitoblar bu dinning asosiy manbalaridan hisoblanadi. 
Xitoy falsafasi keng va teran. Konfutsiylikning olamga ochiq va yaxshi 
munosabatni aks ettiruvchi insonsevarlik gʻoyasiga sodiqlik – bu xitoy millatining 
eng qimmatbaho sifati, butun xalq qoniga singgan uning koʻtarinki ruhidir. 
Osmondek cheksiz va daryodek bitmas daocha donishmandlik xitoy millati 
mavjudligi va taraqqiyoti uchun tuganmas teran manba va doimiy ragʻbatlantiruvchi 
kuch boʻlib xizmat qiladi.
8
Xitoy falsafasining manbalari – Bilim darajasining mumtoz kitoblarida 
yoritilgan. Ashulalar kitobi (er. oldingi XI–VI asrlar) xalq she’riyatining 
toʻplamidir; Tarix kitobi (er.ol. 1-mingyillikning boshlari) – rasmiy hujjatlar 
toʻplami boʻlib, tarixiy voqealar bayonidir; Tartib kitobi (er.ol. IV–I asrlar) siyosiy 
va diniy rasm-rusumlarni, ijtimoiy va siyosiy faoliyat me’yorlarini tasvirlaydi. 
Bahor va Kuz kitobi (er.ol. VII–IV asrlar) axloqiy va rasmiy-adabiy masalalarni hal 
etish uchun namuna sifatida xizmat qildi
9
. 
Qadimgi Xitoy falsafasi boshlanish 
davri 
miloddan oldingi VI–III asrlar 
Oʻrta asrlar davri (postklassik) 
miloddan oldingi III– milodiy XIX asrlar 
Xitoy falsafasi yangi davri 
XIX asr oʻrtalaridan – 1919 yilgacha 

---

14 
Postklassik Xitoy falsafasi 
Xitoy falsafasi eng yangi davri 
1919-yildan hozirgacha