1. Fanning predmeti, maqsad va vazifalari

 
4. G’arb falsafasi. 
Antik davr YUnon falsafasi va uning tarixiy bosqichlari. SHuni ta’kidlash 
joizki, antik zamon falsafasi haqida so’z borganda umuman qadimgi zamon falsafasi 
(mas, Xindiston, Xitoy) emas, balki qadimgi YUnoniston va Rimda yuzaga kelgan 
falsafa nazarda tutiladi. Antik falsafa davri eradan oldingi VII asrning oxiri - VI asr 
boshlarida vujudga kelib, u eramizning V-VI asrlariga qadar, qariyb ming yildan 
ortiq davrni o’z ichiga oladi. Bu - quldorchilikka asoslangan jamiyatning 
xususiyatlarini o’zida gavdalantirgan falsafiy tafakkurning alohida tarixiy tipidir. 
YUnon antik falsafasi taraqqiyotini shartli ravishda to’rt bosqichga bo’lish 
mumkin. Antik falsafa o’z mazmuni, fikrlash uslubi jihatidan sharqiy falsafiy 
tizimlardan va olamni mifologik izohlash tamoyillaridan keskin farq qiladi. Ayni 
vaqtda yunon falsafasida uzoq vaqt mobaynida mifologik elementlar saqlanib 
qolganligini ham ta’kidlash kerak. 

---

28 
Birinchi bosqich e.o. VII asrdan V asrgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. 
Bu odatda sokratgacha bo’lgan davr deb ataladi (Sokrat: e.o. 469-399). Bu davrga 
Milet maktabi, Geraklit, Eley maktabi, Pifagor va pifagorchilar, Empedokl va 
Anaksigor, qadimgi yunon atomist (Levkipp va Demokrit) lari tegishlidir. 
Ikkinchi bosqich taxminan e.o. V asr o’rtalari va IV asr oxirigacha bo’lgan 
muddatni ifodalaydi. U odatda klassik (mumtoz) davr deb ataladi. Buyuk yunon 
faylasuflari Sokrat, Aflotun va xususan Arastu ana shu davrda faoliyat ko’rsatadilar, 
yunon falsafasini yuqori cho’qqiga ko’taradilar. 
Uchinchi bosqich ellinistik (yoki ellinik) atalib, e.o. IV-II asrlarni o’z ichiga 
oladi. CHuqur falsafiy mazmundor tizimlarning yuzaga kelishi bilan bog’langan 
klassik davrdan farqli o’laroq bu davrda bir qator falsafiy maktab (peripatetiklar, 
Aflotun akademiyasi, stoiklar va epikureylar maktabi, skeptitsizm)lar yuzaga keladi. 
Teofrast va Epikur bu davrning yirik namoyandalari bo’lgan. Bu maktablarning 
barchasi uchun umumiy xususiyat shundan iborat ediki, ular Aflotun va Arastuning 
ta’limotlarini izohlashdan etika muammolariga o’tadilar, skeptitsizm va 
stoitsizmning talqkinchilariga aylanadilar. 
Antik falsafa taraqqiyotidagi to’rtinchi bosqich (e.o. I asr - milodning V-VI 
asrlari) shunday davrga to’g’ri keldiki, endilikda antik zamonda Rim hal qiluvchi rol 
o’ynay boshlaydi, hatto, YUnoniston ham uning ta’siriga tushib qoladi. Rim 
falsafasi yunon, xususan, ellinizm davri falsafasi ta’sirida shakllanadi. Rim 
falsafasida uchta yo’nalishni alohida ko’rsatish mumkin: stotsizm (Seneka, Epiktet, 
Mark Avreliy), epikureizm (Tit Lukretsiy Kar), skeptitsizm (Sekst Empirik). 
III-V asrlarda Rim falsafasi yirik namoyandalari Aflotun hisoblangan 
neoplatonizm yuzaga keladi va rivojlanadi. Neoplatonizm nafaqat ilk xristian 
falsafasiga, shu bilan birga butun o’rta asr diniy falsafasiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. 
Endi antik falsafa taraqqiyoti bosqichlari shakllanishi va rivojlanishida faollik 
ko’rsatgan mutafakkirlarning ba’zi birlari bilan tanishib o’taylik.
Birinchi asos g’oyasi Milet maktabi namoyandalari Fales (e.o. 625-547), 
Anaksimandr (e.o.610-546), Anaksimen (e.o. 585-524) va Geraklit (e.o. 544-480) 
tomonidan ilgari suriladi. 
Milet falsafiy maktabi faylasuflari birinchi ibtidoni tabiat bilan bog’liq yagona 
mohiyat sifatida tushunganlar. Boshqa narsa emas, tabiatning o’zi butun 
mavjudlikning sababchisidir, degan xulosani berganlar. 
Birinchi ibtido mifologiyadan falsafiy dunyoqarash tizimiga o’tib, umumiylikni 
nazarda tutar edi. Dastlabki davrlarda bu ibtido eng umumiy tushuncha ko’rinishida 
emas, balki yaqqol shaklda tasavvur qilinadi: Fales bunday ibtidoni - suv, 
Anaksimen - havo, Geraklit - olov deb hisoblaydi. Suv, havo, olov umumiylikning 
ramzi sifatida e’tirof etiladi. Bular oddiy jismlar bo’lmay, shu bilan birga ilohiylikni 
ham bildiradi. Geraklitning olovi shunchaki o’t emas, balki yaratuvchi - olov - 
mangu va ilohiy kosmik olov edi. 
Fales qadimgi dunyoning yetti donishmandidan biri va Milet maktabining 
asoschisi bo’lib, har tomonlama bilimli, geometrik teoremalarni isbot qilgan, Qutb 
YUlduzini kashf etgan, e.o. 585 yili Quyoshning tutilishini bashorat qilgan; yilni 

---

29 
365 kun, har bir oyni 30 kundan iboratligini ko’rsatgan mutafakkir bo’lgan. U rang-
barang butun borliqning asosiga Suvni qo’yadi: Suv - mavjudlikning ham ibtidosi, 
ham intihosi. 
Uning quyidagi hikmatli so’zlari mashhur: «Butun borliqning eng qadimgisi - 
Hudodir, chunki u tug’ilmagan»; «Olam Hudo tomonidan yaratilganligi uchun 
hamma narsadan go’zaldir»; «Vaqt hamma narsadan donishmanddir, chunki u 
barcha narsaning nimaligini ko’rsatib beradi»; Undan so’radilar: «Olamda nima 
murakkab?» - «Boshqalarga maslahat berish» va h. k.
«Baxtsizlikni qachon yengib o’tish mumkin? - Dushmaning uchun o’ta 
qiyinroq holat sodir bo’lganini ko’rganingda». 
Falesning shogirdi bo’lgan Anaksimandr butun borliqning birinchi asosini 
apeyron (aniqlab bo’lmaydigan, cheksiz abstrakt modda) tashkil etadi, deb 
hisoblaydi. Apeyron faol, hamisha harakatda bo’ladi; bir xil narsa larning o’lishi 
boshqalarning tug’ilishiga olib keladi. YAgona apeyron qarama-qarshilik (sovuq va 
issiq)larga ajraladi. Olam sovuq va issiq kurashi tufayli yuzaga keladi. YUnon 
mutafakkirlaridan birinchi bo’lib, Anaksimandr inson va hayvonlarning kelib 
chiqishi haqidagi masala bilan qiziqadi. U yerning yumaloqligini, Oy aks ettirilgan 
yorug’lik tufayli nur sochishini hayol qiladi.