1. Fanning predmeti, maqsad va vazifalari

2.2-chizma. Xitoy falsafasi rivojlanishining asosiy yoʻnalishlari. 
 
Binobarin, jamiyatdagi barcha harakatlar unga binoan amalga oshishi lozim. 
Tartib — insoniyat jamoasining eng oliy hayotiy qadriyatlaridan biridir. 
Konfutsiyning ta’kidlashicha, shaxs faqat oʻzi uchun emas, balki jamiyat uchun 
ham yashashi kerak. Qadimgi Xitoy falsafasidagi yana bir yoʻnalish – daosizmning 
asoschisi Lao Szi (era ol. VI–V) hisoblanadi. Daosizmning asosiy gʻoyasi Dao 
ta’limoti (yoʻl) – bu tabiat, jamiyat, shaxsning xulq-atvori va tafakkurining 
koʻrinmas, hamma joyda mavjud, tabiiy va oʻz-oʻzidan paydo boʻlgan qonunidir. 
Inson oʻz hayotida Dao tamoyiliga amal qilishi shart, ya’ni. uning xulq-atvori inson 
va olam tabiatiga mos kelishi kerak. Agar siz Dao tamoyiliga rioya qilsangiz baribir 
toʻla erkinlik, baxt va farovonlikka erishasiz.
11
Qadimgi hind falsafasi yozma manba Vedalar asosida oʻrganiladi, ular bir 
vaqtning oʻzida mifologik, diniy va falsafiy dunyoqarashni aks ettiradi.
12
Vedalar - 
samxitlar – toʻrt xilda mavjud: Rigveda (xudolarga madhiya), Samaveda (kuylar, 
ashulalar, hamdu sano), Yadjurveda (qurbonlik qilish paytida aytiladigan ifodalar va 
hikmatli soʻzlar) va Atxarveda (afsunlar). Vedalar oriy qabilalarining ibtidoiy 
dunyo- qarashlari, diniy-afsonaviy majmuasi. “Veda”larning falsafiy qismini 
“Upanishadalar” (ma’nosi – sirli bilim) tashkil etadi. “Upanishada- lar”dagi falsafiy 
mavzular, asosan, insonni oʻrab turgan borliq, uning hayotdagi oʻrni va vazifasi, 
tashqi olam va inson tabiati, uning hayoti va ruhiyatining mohiyati, bilish 
Sin-syue maktabi – bilish qalbi 
haqidagi ta'limot (Chen xao, Lu Szyu- 
yuan, Van Yan-min) 
Li-syue maktabi – tamoyillar 
haqidagi ta'limot 
(Chen I, Chju Si) 

---

16 
imkoniyatining chegaralari, axloq me’yorlari haqidadir. Falsafiy muammolar asosan 
diniy-mifologik nuqtayi nazardan bayon etilgan. Qadimgi hind falsafiy maktablar 
ikki guruhga: astika va nastikaga boʻlingan. Vedanta, sankxya, yoga, vaysheshika, 
n’yaya va mimansa — astika guruhiga kiruvchi falsafiy maktablar. Ushbu 
maktablarning tarafdorlari “Veda”ning muqaddasli- gini tan olib, birdan-bir haqiqat 
undagina ifodalangan, deyishadi. Chorvaka-lokayata, buddizm va jaynizm — 
nastika guruhiga kiradi. Hinduizm nomi bilan mashhur boʻlgan gʻoyalar, ma’naviy, 
diniy va ijtimoiy fanlarni oʻz ichiga olgan hind falsafiy fikr maktablari, shu bilan 
birga jaynizm va buddizm paydo boʻlgan, ammo ular bu qadimiy ta’limotni organik 
ravishda toʻldirgan. 
Eramizdan avvalgi X asrdan eramizning VII asrlarigacha boʻlgan davr mahsuli 
boʻlgan diniy-falsafiy ta’limotlardan biri zardushtiylikdir. Bu ta’limotga Zardusht 
asos solgan. Zardushtiylikning bosh kitobi “Avesto”. Unda qadimgi xalqlarning 
dunyo toʻgʻrisidagi tasavvurlari, oʻziga xos qadriyat va urf-odatlari aks etgan. Unda 
olamning azaliy qarama-qarshi kuchlari – yaxshilik va yomonlik, yorugʻlik va 
zulmat, issiqlik va sovuqlik, hayot va oʻlim borasidagi qarashlar oʻz ifodasini 
topgan. “Avesto”da, shuningdek, tabiat falsafasi, tarix, etika, tibbiyotga oid 
ma’lumotlar ham berilgan. 
Sharq falsafasida diniy-falsafiy ta’limot sifatida shuhrat qozongan buddaviylik 
qadimgi Hindistonda eramizdan avvalgi VI asrning oxiri va V asr boshlarida 
vujudga kelgan. Buddaviylik islomga qadar Oʻrta Osiyoda tarqalgan qadimgi dinlar 
orasida mavqe jihatidan juda katta oʻrin tutadi. Bu ta’limot Oʻrta Osiyoga eramizdan 
avvalgi II–I asrlarda kirib kelgan. Kushonlar davrida buddaviylik dini hukmron 
dinga aylangan edi. 
Moniy ta’limoti yurtimizda buddaviylikdan keyin keng tarqalgan edi. U 
zardushtiylik va xristianlikning sintezlashuvi natijasida vujudga kelgan. Moniylik 
ta’limoti asosida Mazdak ta’limoti yuzaga kelgan. U eramizning V–VI asrlarida 
keng tarqalgan edi. Uning asoschisi Mazdak (470–529-yillar) boʻlgan. Mazdak va 
uning maslakdoshlari oʻz qarashlarida xalq ommasiga suyangan. 
Mazdakiylar harakati, eramizning VI asrida bostirilganiga qaramay, turli 
mamlakatlarda muayyan darajada davom etgan. Oʻrta Osiyoda Muqanna, 
Ozarbayjonda Bobak boshliq dehqonlar va shahar kambagʻallarining zulmga qarshi 
kurashlari bunga misol boʻladi. 
VIII asrning boshlarida Markaziy Osiyoga Islom dini kirib keldi. U VIII–IX 
asrlar davomida Xuroson va Movarounnahrda zardushtiylik, moniylik, buddaviylik 
kabi dinlarni siqib chiqarib, ularning oʻrnini egallay boshladi. Islom dini 
dunyoqarash sifatida keng tarqala borishi bilan birga, asta-sekin uning nazariy, 
falsafiy, huquqiy, adabiy kabi tomonlarini ishlab chiqishga e’tibor kuchaygan. 
Qur’on (arabcha qara’a 
– oʻqimoq) musulmonlarning asosiy muqaddas kitobi boʻlib, ular uni 
eramizning VII asrda Muhammad paygʻambar tomonidan yetkazilgan ilohiy vahiy, 
deb tan oladilar. Qur’on 114 suraga boʻlingan boʻlib, suralarning uzunidan qisqa 
tomonga borishi tartibida tuzilgan. 

---

17