1. Fanning predmeti, maqsad va vazifalari

Uyg’onish davri ilk burjuaziya inqiloblarining g’oyaviy va madaniy 
taraqqiyotining tarixiy jarayoni sifatida ifodalanadi. yYevropa mamlakatlarida XII-
XIII asrlardayoq sanoat, savdo-sotiq, dengizda yurish rivoji va harbiy ishning 
o’sishi kuzatiladi. O’rta asrlarning ilohiyotchiligi bilan kurashda birinchi o’ringa 
insonparvarlik va inson maqomini ulug’lash (antropotsentrizm) qo’yildi. yerdagi 
dunyoviy ishlarga nafrat bilan qarash o’rniga insonning ijodiy qobiliyati, aqli, baxt-
saodatga intilishini tan olish qo’yiladi. Insonparvarlik g’oyalarini amalga oshirish 
o’tmishdagi yutuqlarni o’zlashtirishni taqozo etar edi, shuning uchun qadimgi davr 
falsafiy boyligini egallashga intilish boshlandi. Uyg’onish bu eng avvalo qadimgi 
davrda yaratilgan asarlarni ozodona anglash bo’lib, tayyor va o’zgarmaydigan 
haqiqatlardan yuz o’girishdir. Qadimgi davr faylasuflari gap tekizib bo’lmaydigan 
obrumand odamlardan ko’ra, ko’proq ittifoqdosh shaxslar sifatida qabul qilina 
boshladilar. Olimlar va faylasuflar endi yopiq maktablarning vakillari sifatida emas, 
balki alohida olingan tadqiqotchilar sifatida namoyon bo’la boshladilar. Voqeylik 
ko’proq hisobga olinadigan bo’lib, diqqat-e’tibor amaliy ahamiyat va foyda 
keltiradigan masalalarga qaratiladigan bo’ldi. Aqlni sxolastikadan qutiltirish 
boshlandi va faqat mantiqiy muammolardan ko’ra dunyo va insonni tabiiy - ilmiy 
tushunishga o’girilindi. 
Nikolay Kuzanskiy (1401-1464) ta’limotida inson bilimining kuch-qudrati 
ta’kidlandi; insonning o’zi ijodiy aqliy faoliyatining («inson uning aqlidir») 
vositasida qandaydir xudoga o’xshash ekanligiga ishora qilindi. Kuzanskiyning 
faoliyatida dialektika unsurlarini ham topish mumkin. 
Inson maqomini yuqori ko’tarish g’oyasi Piko della Mirandola (1463-1494) 
ijodida asosiy o’rin tutadi. Inson tanlash erkinligiga ega va bu uni koinotga bog’lab 
qo’ymaydi va ijodiy qobiliyatini o’z-o’zicha namoyon qila olishligini ta’kidlaydi. 
Nikolay Kopernikning (1473-1543) «Samoviy doiralarning aylanishi haqida» 
asari astronomiyada inqilob yasadi, negaki, quyidagilarni o’z ichiga olgan 
geliotsentrizm sistemasini ta’kidladi: 1. yer Koinot markazida harakatsiz ravishda 
mavjud bo’lmasdan, balki o’z o’qi atrofida aylanadi; 2. yer Quyosh atrofida 
aylanadi. Kopernikning geliotsentrik nazariyasi falsafa taraqqiyotiga sezilarli ta’sir 
ko’rsatdi, ammo adashishlardan ham holi emas edi: birinchidan, Kopernik 
dunyoning oxiri bor degan hukmron aqidaga qo’shilar edi, va, ikkinchidan, yerni 
Koinotning markazi bo’lish imtiyozidan mahrum qilib, shunday markazni Quyoshga 
nisbatan saqladi. 
Mashhur «Tajribalar» asarining muallifi Mishel Montenning (1533-1592) 
skeptitsizmi doimiy ijodiy izlanishlar va tinib - tinchmaslik aqlning ramzi edi. 
Uning fikricha, inson tafakkuri doimiy ravishda tabiatning tabiiy qonunlarini bilish 
asosida mukammallashib borishi lozim. 

---

33 
Uyg’onish davri panteizmining eng yirik vakili Djordano Bruno (1548-1600) 
edi. Qarama-qarshiliklarning bir-biriga o’xshashligi haqidagi dialektik g’oyani 
ta’kidlagan holda, Bruno falsafiy bilimlarning maqsadi Xudo emas, balki tabiat deb 
hisoblab, shu bilan birga koinotda tabiatning va dunyolarning cheksizligi haqidagi 
taxminlarni ifodalab berdi. 
Mumtoz 
mexanikaning 
tamal 
toshini 
qo’ygan, 
tajribaviy-nazariy 
tabiatshunoslikning asoschilaridan biri G.Galiley (1564-1642) edi. Uning fikricha, 
bilish sohasida ikki usuldan, ya’ni tahlil (analiz) va sintezdan foydalanib, tabiat 
hodisalarini hissiy qabul qilishdan ularni nazariy tushunishgacha borib yetmoq 
lozim. SHu tarzda haqiqiy bilim tahliliy va sintetik, hissiy va abstraktlik birligida 
yagonaligida o’z ifodasini topmog’i lozim. 
Uyg’onish davrida shakllangan g’oyalar kishilarni dunyo va undagi inson 
maqomiga bo’lgan qarashlarini o’zgartirib yubordi va bu bilan keyingi fan va falsafa 
xususiyatida chuqur iz qoldirdi 
Uyg’onish davri falsafasi falsafiy mushohada yuritishning mazmuni va usuliga 
yangi yo’llar qidirish bilan belgilanadi. Tajribaga asoslangan bilimlar rivoji 
sxolastik usulni voqey dunyoga qaratilgan yangi tarzdagi usul bilan almashtirishni 
taqozo qilar edi. Falsafiy tafakkurning yangi usulini yangi zamon falsafasi sifatida 
ifodalash mumkin. Taxminan XVI asrning oxiri – XVII asrning birinchi yarmida 
iqtisodiy rivojlanishning markazi asta-sekin Angliya, Niderlandiya va, qisman, 
Fransiyaga ko’cha boshladi. Eng ko’p darajada ishlab chiqilgan fanlar matematika 
va mexanika bo’lib qoldi. Mutafakkirlar aynan mexanikani butun dunyoviy borliq 
sirlarini ochib beradigan kalit deb tushundilar. Nyutonning kashfiyotlari dunyoni 
o’rab turgan hodisalarning mexanik sababiy bog’lanishda ekanligi haqidagi 
tasavvurlarni mustahkamladi. Nyuton qarashlarida mexanik sababiyat chuqur 
matematik asoslarga ega ekanligini topdi. SHu bilan birga, mexanika harakatni 
qabul qilsa ham, taraqqiyotni rad etadi, shuning uchun ham o’sha davr olim va 
faylasuflarining fikrlash tarzi ko’proq metafizik edi.