1. Fanning predmeti, maqsad va vazifalari

Akvinalik Foma. Sxolastikani tizimga solishda dominikanlar Ordenining 
vakili Akvinalik Foma (1225-1274) muhim hissa qo’shdi. U o’ziga maqsad qilib 
xristianlik aqidalarini aqlga muvofiq ravishda ishlab chiqishga bel bog’ladi. Arastu 
shunday asosni yaratgan ediki, unga tayangan Foma xristianlik tushunchasi bo’lgan 
g’oyaviylik va moddiylik nisbatini avvaldan berilgan shakl qoidasi (tartib qoidasi) 
bilan beqaror va to’la barqaror bo’lmagan modda qoidasi (borliqning eng zaif 
ko’rinishi) o’rtasidagi nisbatni qoidaga aylantirdi. YAkka ko’rinishdagi hodisalar 
dunyosi, Akvinalik Foma nuqtai nazaricha shaklning birinchi qoidasi va moddaning 
qo’shilishidan tug’iladi. Insonning ruhi esa, shakl tashkil qiluvchi qoida bo’lib, 
o’zining yakka tarzda namoyon bo’lishini faqat badan bilan qo’shilgan holatdagina 
qo’lga kiritadi. 
Ushbu xulosaviy qoida xristianlik sxolastikasining eng keskin masalalaridan 
birini murosasizlik jihatdan yakunladi. SHakllanayotgan xristianlik, sxolastika kabi, 
idealistik tizim bo’lib, o’zining moddaga bo’lgan munosabatini talqin qilishda 
chuqur tashvishda edi, negaki Xudoning uchinchi ko’rinishi bo’lgan Iso Masih, 
inson siymosida namoyon bo’lgan edi, ya’ni o’zida ham ilohiy (g’oyaviy), va ham 
insoniy (moddiy-jismiy) tabiatni birlashtirgan edi. Ilohiylik va insoniylikning 
qo’shilishi yolg’on borliq sifatida moddani to’la inkor etishga, uni «hech nima» (uni 
«hech nimadan» yaratilganligini aqida talab qilar edi) deb e’lon qilishga imkon 
bermas edi. SHuning uchun Akvinalik Foma tomonidan moddani «borliqning eng 
zaif ko’rinishi» sifatida talqin qilinishi cherkov tomonidan vujudga kelgan uslubiy 
va mantiqiy boshi berk ko’chadan chiqish sifatida qabul qilindi. Natijada modda 
sxolastikada tobelik holatida bo’lsa ham, qisman mavjud bo’lish huquqini qo’lga 
kiritdi. 
Realizm va nominalizm. G’oyaviylik va moddiylik haqidagi eng keskin bahs 
realistlar (lot. realis–haqiqiy, ashyoviy) va nominalistlar (lot. nomen–ism, nom) 
o’rtasidagi mashhur munozarada namoyon bo’ldi. Gap universaliy (lot. - umumiy) 
umumiy yoki tur deb atalgan tushunchalarining tabiati haqida borar edi. Realistlar 
(Ioann Skott Eriguna, Kenterberiylik Anselm, Akvinalik Foma) Arastuning 
umumiylik yagonalik bilan bog’liq ravishda mavjud bo’lib, uning shaklidir degan 
qoidasiga asoslanadilar. Akvinalik Fomada universaliylar uch xil ko’rinishda
mavjud edilar: «ashyolargacha» ilohiy aqlda; «ashyolarning o’zida» ularning 
mohiyati sifatida; va «ashyolardan so’ng» abstrakt fikrlash natijasi sifatida inson 
aqlida. Bunday Hukm yuritish falsafa tarixida «umumiy» faqat ashyolardan 
tashqarida mavjud bo’ladi degan «o’ta keskin realizm» dan farqli o’laroq, «mo’’tadil 
realizm» nomini oldi. O’ta keskin realizm o’zining ildizlari bilan Aflotun 
ta’limotiga borib taqalar edi va o’zining idealistik sxolastikaga yaqin bo’lib 
ko’rinishga qaramasdan cherkov tomonidan aynan shuning uchun qabul qilina 
olmas ediki, modda xristianlik tomonidan Iso Masihning ikki tabiatidan biri sifatida 
oqlangan edi. 
Nominalistlar esa (Rosselin, Per Abelyar) «umumiy» ning ob’ektiv 
mavjudligini rad etib, universaliylar faqat tafakkurdagina mavjud deb hisoblar 
edilar. Ular umumiyning borligini faqat muayyan yakka ashyolardagina emas, balki 

---

32 
uni «ashyolargacha» ham mavjudligini rad etar edilar va bu esa moddaning oldin 
kelishligi haqidagi shiorni qabul qilish bilan barobar edi. Rosselin fikricha, 
universaliylar faqat ashyolarning ismlaridir. Faqat yakka olingan narsalar 
mavjuddir. Rosselin va boshqalarning nominalistik qarashlari cherkov tomonidan 
mahkum etildi.