1. Fasafaning predmeti

8.Diniy dunyoqarashning shakllanishi
.Diniy dunyoqarashni teologiya deb ataladigan falsafiy fan olganadi. Teologiya olam va odam munosabati, um rning mazmuni, hayot va o lim muammosi kabi masalalarni ilohiyot, diniy e’tiqod tushunchalari bilan boglab tahlil qiladi hamda o‘ziga xos mukammal tizimini yaratgan. Bugungi kunda diniy dunyoqarashning bir talay asosiy vazifalari orasida, uning hayot ziddiyatlarini bartaraf qilish bilan bogliq regulyativ faoliyati nihoyatda muhimdir. Umuman, dinning barkamol avlodni tarbiyalashdagi o‘rni va ahamiyati benihoyat ulkan va u tobora ortib bormoqda
9 yoq
10.фалсафий дунѐқараш
Sубъектив ва объектив нарсани фарқлашдан бошланади. Шунинг учун биринчи файласуфларнинг дунѐга нисбатан
муносабатлари «Мен-эмас», «У» га қаратилган бѝлиб, ташқи, шахсдан юқори турувчи
(коинотга, табиатга), инсон дунѐсига қарама-қарши ва ундан мустақил бѝлган дунѐга
қаратилган эди.
Бундан ташқари, афсона фақатгина ижтимоий онг шакли бѝлмасдан, балки яшаш тарзи
шакли бѝлгани ҳолда, фалсафа ақлий билим шакли сифатида майдонга чиқади. Фалсафий
тафаккур воқейликка бевосита амалий муносабатдан узоқлашиб, кундалик билимлар уфқидан
кѝтарилиб, кундалик ҳаѐтга ғарқ бѝлиш ҳолатидан чиқади ва бу билан назарий йўналган
дунѐқарашга айланади.
Фалсафий тафаккур шаклланишининг муҳим омиллари ажабланиш ва шубҳаланиш бѝлди.
Қадимги юнон файласуфи Афлотун ѐзганидек, «ҳайрон бѝлишни тотиб кѝриш… фақат
файласуфгагина хосдир. Бу эса фалсафанинг бошланишидир»2
. Ибтидоий жамиятда афсона
муҳокама этилмас ва шубҳа остига олинмас эди. Унда инсон амалан афсонавий тасаввурлари
ҳукм остида эди. Афсонавий анъаналар кетидан бориб, у афсоналарнинг ѝзидаги мантиқий
қарама-қаршиликларга совуққонлик билан қараб, ѝзининг, ҳамда ҳамсуҳбатларининг муҳокама
ва ҳукм чиқариш хулосаларига нисбатан бепарво муносабатда эди. Фалсафий тафаккур ѝзининг
бошидан бошлаб, бутунлай ѝзгача асосга қурилган эди. Файласуф бошқа одамлар нимани
кѝрган ва эшитган бѝлса, у ҳам шуни кѝрди ва эшитди. Аммо у нимани кѝрган ва эшитган
бѝлса, унга шубҳа қилди. У шуни кѝрдики, турли ашѐлар –тошлар, дарахтлар, одамлар ва
ҳоказо – турли-туман ва бир-бирларига ѝхшаш эмаслар, аммо у уларнинг турличалигига шубҳа
қилди ва уларнинг бир-бирига ѝхшамаслиги чуқур ва ҳақиқий эканлигига ҳам шубҳа қилди, ва
аксинча. Шундай қилиб, у файласуф учун жуда муҳим бѝлган фикр ва билим ѝртасида тафовут
борлиги хулосасига келди, у умум қабул қилинган нарса билан ҳақиқат орасида фарқ борлигини
идрок этди; нима нарса анъаналарга эргашишга асосланганлигини ва қайси нарса ижодий
билимга таянганлигини тушуниб етди.
11 yoq
12 . Фалсафа ва фаннинг умумий жиҳатлари ва фарқи.
Falsafa kishilarga olam to’g’risida yaxlit tasavvur beradi. Avvalo takidlash lozimki insoniyat yaratgan ma’naviy boyliklar orasida falsafa ilmida to’plangan hikmatlar hazinasi, atoqli allomalar merosi ularning asarlari , g’oya va talimotlari muhim o’rin tutadi. Falsafiy bilimlar insonni hayotda o’z o’rnini topishi, Tom ma’noda o’z e’tiqodiga , fuqarolik pozitsiyasiga aga bo’lishida, maqsadiga erishishda muhim rol o’ynaydi.
13 Қадимги Миср ва Бобилда фалсафий билимларнинг пайдо бўлиши.
Eramizdan avvalgi to’rtinchi ming yillikning oxiri va uchinchi ming yillik boshlarida Qadimgi Misr va Bobilda dastlabki diniy va falsafiy bilimlar, olam haqidagi fanlar ya’ni osmologiya, matematika, mifologiyaga oid qarashlar birmuncha rivoj topayotgan edi. Tabiiy ilmiy, diniy falsafiy bilimlarning yuzaga kelishi ikki yo’nalishda borgan. Birinchi yo’nalish olam haqidagi tasavurlarning astronomiya, kosmologiya, riyoziyot fanlari bilan bog’liq ekanligini, ikkinchi yo’nalish esa bu tasavurlarning mifologiya bn bog’liq bo’lganini ko’rsatadi. Qadimgi Misr va Bobilda shakllangan falsafaning eng asosiy xususiyatlaridan biri shuki, ularda bir tomondan ilohiy kuchlariga ishonch, ularning tabiat va jamiyatga bo’lgan ta’sirini mutloqlashtirish xususiyati ustuvor bo’lsa ikkinchi tomondan afsona va rivoyatlar tarzida bo’lsada dunyoviy bilimlar, ilmiy qarashlar ham asta sekin rivojlana boshlagan.
14 Қадимги Ҳиндистонда фалсафий мактаблар.
Qadimgi hind falsafa iy maktablari 2 guruhga bo’lingan. Hindistonlim faylasuflar bu guruhlarni astika va nastika deb atashgan. Vedanta, sankxya, yoga, vaysheshika, nyaya va mimansa – astika guruhiga kiradi. Ushbu maktablarning tarafdorlari Vedaning muqaddasligini tan olib , birdan bir haqiqat unda ifodalagan deyishadi. Chorvoka – lokayta, buddizm va jaynizm nastika guruhiga kiradi. Chorvoka lokayta tarafdorlari materialistik talimotni ilgari surganlari uchun Vedaning muqaddasligini tan olishmaydi. Buddizm va jaynizm falsafiy maktablari ham Vedani tan olishmagan.
15 “Авесто” таълимотидаги фалсафий фикрлар.
Alexsandr Avestoni o’qiy olmagani sababli yoqib yuborgan degan qarashlar mavjud lekin bu hato. Chunki Alexsandr o’z zamonida falsafani fan darajasiga ko’targan, buyuk faylasyf Arastu dan dars olgan edi . Avesto o’tda kuydirilgan bo’lishi mumkin lekin uni o’qishni, ma’nosini tushunmaganidan emas balki yerli haqlarni birlashishga da’vat etib turuvchi, ular e’tiqod qo’ygan milliy g’oyalar timsoli bo’lgan va o’z saltanatiga qarshi muttasil kurash olib boruvchi vatanparvarlari tarbiyalaydi gain manba ekanligini nazarda tutib shu ishni amalga oshirishgan. Umuman har qanday sharoitda ham istilochilarning birinchi ishi halq va millatlari zo’rlik bilan bosib olish boyliklarini talash bo’lsa, keyingi asosiy vaziyat – millatni o’z tarixi va an’analaridan uzib qo’yish, madaniy merosni talon taroj qilish, manaviystini yo’qotishdan iborat bo’lgan.
16 Konfutsiy talimotida umuminsoniy qadriyatlarning Xitoy halqi turmush tarzida namoyon bo’lishi, bu halqqa xos ma’naviy mezonlari aks ekan. Konfutsiyning fikricha olamni osmon boshqaradi. Osmon irodasi taqdirdir. Biz yashab turgan olam undagi tartib osmon hukmdori tomonidan yuborilgan. Konfutsiy nuqtayi nazariga ko’ra,ilohiy mazmuniga ega va uning mohiyatini Li tushunchasi belgilaydi. Konfutsiyning ta’kidlashicha, shaxs faqat o’zi uchun emas, balki jamiyat uchun uchun ham yashashi kerak. Xitoy faylasuflaridan biri Lao Szidir. Uning talimoti ga ko’ra olam, jamiyat va inson hayoti Dao qonunga boysunmogi keraktariqa shakllangan. Dao qonuni — tabiatning yashash Qonunidir, undagi rang-baranglik kurashi va uyg‘unligi abadiy-Ligining e’tirof etilishidir. Bu qonunga k o la, olamning asosini Tashkil etuvchi «Si», ya’ni beshta unsur — olov, suv, havo, yer Va yog‘och yoki metall olamdagi barcha jismlar asosini tashkil Etadi hamda ularning yuzaga kelishini ta’minlaydi. Lao-Szining. Ta’kidlashicha, olamda hech bir narsa doimiy va o‘zgarmas, haraKatsiz holda bolishi mumkin emas.Daosizmga binoan, dunyodagi hamma narsa bir holatdan ikKinchi holatga o lib turadi. Qarama-qarshi kuchlar oltasidagi Kurash, ya’ni In va Yan orasidagi munosabat — bizni o‘rab turGan olamni harakatga keltiruvchi kuchlar manbayidir. In va Yan Ortasidagi kurash daoni anglatadi. Odamzod bu kurash jarayoNida doimo yaxshilik tomonida turishi, o‘zini qurshab turgan taBiat va atrofdagi olamga mehr lcolsatishi lozim. Bolm asa, Dao Qonuni buziladi va bunday joyda baxtsizlik, fojia yuz beradi. Lao-Szi bu o lin d a ekologik falokatni nazarda tutgan. «Kishilar DaoQonunini buzmasliklari kerak, aks holda tabiat ulardan albatta O‘ch oladi», degan edi Lao-Szi. Buni ekologik falokatlar avj olib Borayotgan bugungi kun voqeligi ham tasdiqlaydi..
17 Arab xalifaligi va Islom falsafasi. Movarounnahr arab xalifaligi Tarkibiga kiritilishi arafasida Turk qog‘onoti tizimiga mansub Edi. U mayda amirliklardan iborat bo‘lib, ular o‘rtasida tinimsiz To‘qnashuvlar ro‘y berib turar edi. Ayniqsa, Turk qog‘onoti biLan sosoniylar Eroni oltasidagi to‘qnashuvlar o la shiddatli tusda Yuz berar edi. XII asrning oxiri va X III asrning boshlarida bu Hudud arab xalifaligi tomonidan bosib olindi. Bunga MovarounNahr hududida yashovchi xalqlar, ijtimoiy kuchlar orasida siyosiy Hamjihatlikning yo‘qligi, o‘zaro qirg‘in-barotlarning avj olishi saBab boldi.Movarounnahrga arab xalifaligi bilan birga Islom dini ham Kirib keldi. Ushbu dinning nazariy asoslari musulmonlarning Muqaddas kitobi bo‘lmish Q ur’on va Hadislarda aks etgan bolib, Islom asrlar davomida yurtimiz tarixi va xalqimiz tafakkuriga Katta ta’sir kolsatgan. Bu haqda manbalar ko‘p va biz shu sabab Bu to‘g‘rida keng to‘xtalmaymiz. Islom falsafasi va uning nazaRiy hamda amaliy masalalari haqida ham yurtimizda manbalar Bisyor.Islomda kalom ilmi shakllangan va u islom ilohiyotining O‘ziga xos falsafiy ta’limotidir. U diniy aqidalarni asoslab berishda Qur’onga tayanadi va Ollohning haqligi, uni olamning yaratuvChisi ekanligi, olam va insonning Olloh tomonidan yaratilgani va Odamzodning Tangri oldida mas’ul ekanligini ta’kidlaydi.Payg‘ambarirniz M uhammad alayhissalom vafotlaridan buyon Olgan asrlar davomida Islomda turli mazhablar va oqimlar shaklLandi, kalom bilan yonma-yon m a’naviy jarayonlar silsilasida Mashshoiyunlar va tabbiiyunlarning (Arastu falsafasi va tabiatni Olganishga ahd qilganlarning) falsafiy qarashlari ham namoyon bo’ldi.
18 Илк ўрта аср Шарқ фалсафаси ва уйғониш даври.
XVI asrdan boshlab Movarounnahrda o‘zaro urushlar, nizoLar avjga chiqdi, Temuriylar davlati inqirozga yuz tutib, mayda Davlatlarga bo‘linib ketdi. Natijada Shayboniylar davlati tuzildi, 1510-yilda Shayboniyxon Ismoil Safaviy lashkarlari tomonidan O’ldirilganidan so‘ng, markazlashgan davlat inqirozga yuz tutdi.Shayboniylardan Abdullaxon va uning o‘g‘li Abdulmo‘min va-Fotidan so‘ng, XVI asr oxirida bu davlat barham topib, hokimiyat Ashtarxoniylar sulolasiga o‘tdi. Imomqulixon (1611—1642) davrida Davlat birmuncha mustahkamlangan bolsa-da, keyingi davrlarDa taxt uchun kurashlar davom etdi. Bu esa iqtisod, madaniyat, Ilm-fan, adabiyot, san’at ravnaqiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Ayniqsa, Tabiiy-ilmiy fanlar rivoji zaiflashdi, dunyoviy bilimda tanazzul Ro‘y berdi.XVI—XVII asrlarda falsafiy va axloqiy fikr sohasida Poshshoxo‘ja, Mirzajon ash-Sheroziy al-Bag‘naviy, ibn Muham-Madjon Yusuf al-Qorabog‘iy, Muhammad Sharif al-Buxoriy va Boshqalarning asarlarini ko‘rsatish mumkin. Bundan keyinroq Xalqimiz falsafiy tafakkuri tarixida Boborahim Mashrab, So‘fi Olloyor, Turdi Farog‘iy va boshqalarning ijtimoiy-falsafiy qarash-Lari muhim o‘rinni egalladi.Ular orasida Mashrabning ijtimoiy-falsafiy va axloqiy fikrlari E’tiborga sazovordir. Boborahim Mashrab (1640—1711) NamanGanda tavallud topadi. U Mulla Bozor Oxunddan diniy-tasavVufiy ta’limot sirlarini o‘rganadi. Keyinchalik esa Ofoq XoJaga muridlik qiladi, 1675-yilda Namanganga qaytadi. Mashrab O‘zining ma’naviy ustozlari sifatida Boyazid Bistomiy va Mansur Hallojlarni e’tirof etadi, keyingi hayotida Yaqin va 0 ‘rta Sharq Mamlakatlarining ko‘p joylarida xususan, Toshkent, Turkiston, Samarqand, Buxoro, Andijon, Xo‘jand, Be daxshon va boshqa Yerlarda bo‘ladi. U umrining oxirida Balxda bo‘lib, Qunduzda Mahmud Qatag‘on tomonidan qatl qilinadi.
19 Шарқ пантеизми ва перепатетизми. Абу Наср Форобийнинг борлиқ ҳақидаги фикрлари ва гносеологик таълимоти.
Abu Nasr Forobiy (873— 950) — musulmon Sharqida Arastudan keyin «ikkinchi ustoz» Unvoniga muyassar bolgan yirik mutafakkir va alloma. Uning Qalamiga 160 dan ziyod asar mansub bolib, ular asosan qadimgi Yunon olimlari asarlaridagi tabiiy-ilmiy va falsafiy muammolar Sharhlash hamda bu sohalarning dolzarb masalalarini tahlil qiLishga baglshlangan. Mutafakkir olamni ikki kolinishda: «VuJudi vojib» (Olloh) va «Vujudi mumkin» (barcha moddiy va ruhiy Narsalar) misolida talqin qiladi, barcha narsalar «vujudi vojib» Tufayli yashash huquqiga ega boladi. Ular o‘zaro bir-biri bilan saBabiy tarzda boglanadi. Sababsiz oqibat bolmaganidek, oqibatsiz Sabab ham bolmaydi, deydi Forobiy. Olam sifat, miqdor, javhar, Aksidensiya (muhim bolm agan xossa), imkoniyat, zaruriyat va Tasodifiyat, makon va zamon, harakat va rivojlanish kabi tushun-Chalarda ifodalanadi. Bilish jarayoni aql va sezgilar orqali yu-Zaga keladi. Bilishda aql va mantiq ilmining maqomi beqiyosdir. Aql vositasida inson ilm-fanni yaratadi. Mutafakkir o‘z asarlarida Komil inson, fozil fuqaro, odil hukmdor, baxt-saodat, unga eriShish yollari, davlatning xususiyatlari, axloqiy va aqliy tarbiya, Ijtimoiy istiqbol to‘g‘risida ilg‘or g‘oyalarni ilgari surgan. ForoBiyning Sharq xalqlari falsafiy tafakkuri rivojiga bolgan ta’siri Sezilarli bolgan.
20yoq
21yoq
22 Ибн Синонинг ахлоқ масаласига оид таълимоти.
Abu Ali ibn Sino (980—1037) buyuk alloma va mutafakkir. U Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog‘ida tug‘ilib, Hamadonda Vafot etgan. Ibn Sinodan qolgan ma’naviy meros taxm inan 280 Nom dan ziyodroqdir. U lar tibbiyot, falsafa, mantiq, psixologiya, Axloq, musiqa, farmakologiya va boshqa sohalarga bag‘ishlangan. Olimning «Shifo kitobi», «Tib qonunlari», «Bilimlar kitobi», «TaBiat durdonasi» kabi asarlari mashhurdir. Borliqni talqin etishda Ibn Sino Forobiy izidan borib, uni «vujuc i vojib» va «vujudi Mumkin»dan iborat, deb e’tirof etadi. «Vujudi vojib» birinchi saBab vazifasini bajaradi. «Vujudi mumkin» esa uning oqibatidir.
23. Абу Райҳон Беруний борлиқнинг билишда тажриба ва кузатишнинг ўрни ҳақидаги фикрлари.
Beruniyning asarlarida bilish masalalari muhim maqomga egadir. Bilishga bo‘lgan qiziqishning ikkita sababi bor. Birinchidan, bu o‘ziga xos lazzatdir. Ikkinchidan, bilishdan maqsad odamlar ehtiyojlarini qondirishdir. Bilish sezgilar yetkazib bergan ma’lumotlardan boshlanadi. Ular bilishning yuqori bosqichi aqliy bilish uchun o‘ziga xos ko‘makchi va asos bo‘lib xizmat qiladi. Bilimning chinligi kuzatuv va sinov-tajriba orqali belgilanadi. Ular tufayli ashyolarning muhim jihatlari o‘rganiladi, ularning miqdoriy tomonlari aniqlanadi, bilish jarayonining samaradorligi oshib boradi.
24. Берунийнинг жамият ҳақида ва маънавий-ахлоқий ғоялари.
Beruniyga ko‘ra, inson qiyofasi tabiat ta’sirining natijasidir. Uning ichki qiyofasiga kelsak, uni inson cheksiz sa’y-harakatlar oqibatida tubdan o‘zgartirishi mumkin. Har bir kishi o‘z xulqatvorining sohibidir. Jamiyat tadrijiy o‘zgarishlar orqali rivojlanib boradi. Adolat, fuqaro uchun g‘amxo‘rlik, zulmni bartaraf etish, jamiyatni aql va adolat tug‘i ostida boshqarish mutafakkirning idealidir.да ва маънавий-ахлоқий ғоялари.