1. Geografik o ‘rni, tabiiy sharoiti va aholisi

1.Attika aholisining vujdga kelishi va ho’jalligi. 
O‘rta Yunonistonning janubiy-sharqiy viloyatlaridan biri, markazi Afina bo‘lgan Attika 
misolida yunon polisining shakllanishini atroflicha ko‘rish mumkin. Yunonistonning markaziy 
viloyatlaridan biri bo‘lgan Attikaning maydoni 2250 km kv bo‘lib, maydoni bo‘yicha Spartadan 
keyingi o‘rinda turgan. Barcha tomonlari dengiz va tog‘lar bilan o‘ralgan Attika dehqonchilik 
uchun noqulay bo‘lib, unumdor yer kam bo‘lgan. Kumush konlari, marmarning mo‘l-ko‘lligi 
savdo-hunarmandchilikning ilk taraqqiyotiga yordam berdi. Qulay dengiz gavanlari 
dengizchilikning rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Dastlab Attika aholisi kichik qishloqlarda yashagan. 
Keyinchalik esa ular qoyatosh bag‘rida joylashgan Afina akropoli markazi bo‘lgan shahar atrofida 
birlashdilar. 
Attikaning qadimgi aholisi bo‘lgan ioniylar va pelasglarga doriylarning ko‘chishi ta’sir 
qilmadi. Attika doriylar hujumini qaytardi. Attikada doriylar Peloponnesdan haydab yuborgan 
axeylarning bir qismi panoh topdi. Attikada yunon tilining ioniy shevasida so‘zlashadigan 
qabilalar guruhi to‘rt urug‘ yoki qabila (fil)ga bo‘lingan edi. Har bir fil bir necha o‘nlab urug‘lar-
dan iborat bo‘lgan uch fratriyaga bo‘lingan. Gomer davrida Attika aholisini urug‘ zodagonlaridan 
chiqqan yo‘lboshchi basileylar boshqargan. Basileylar oliy hukmdor, sudya, kohin va harbiy 
boshliq vazifasini bajarganlar. Boshqa yunon polislarida bo‘lganidek, basileylar huzurida Afinada 
oqsoqollar kengashi – areopag bor edi. Afsonalarga ko‘ra, Afina aholisini birlashtirgan afsonaviy 
Tersiy aholini uch guruhga bo‘ladi: yer egalari – yevpatridlar, dehqonlar – geomorlar va 
hunarmandlar – demiurglar. 
Attika viloyati 12 alohida hudud – qabila okruglariga bo‘lingan. Ularning markazlari 
Afina, Torika, Marafon, Afidna bo‘lgan. Mil.avv. VIII asr davomida xo‘jalik va xususiy mulk-
chilikning rivojlanishi natijasida yevpatridlar basileylarning huquqini asta-sekin cheklay 
boshladilar. Ular o‘zlarining ichidan arxontlar (oqsoqollar)ni saylay boshlaydilar. Basileylarning 
boshqaruv vakolatlari harbiy arxont(boshliq, sudya)ga o‘ta boshladi. Natijada basileylarga faqat 
kohinlik vazifasi qoldi va u saylana boshlandi. Shunday qilib, Afinada hokimiyatni yevpatridlar 
orasidan har yili saylanadigan 9 arxont boshqara boshladi. Ularning o‘rtasida ijroiya, harbiy va 
sud hokimiyati taqsimlangan edi. 
Yil davomida arxont vazifasini bajargan yevpatridlar o‘z o‘rinlarini yangi saylanganlarga 
bo‘shatib berib, o‘zlari areopagning umrbod a’zolari bo‘lib qolar edilar. Areopag mil.avv. VIII–
VII asrlarda eng obro‘li hokimiyat organi bo‘lgan. Yevpatridlar kolonizatsiya va dengiz savdosida 
faol qatnashdilar.
Mil.avv. VIII asrdan qishloq jamoalarida yer oilalarga bo‘lib berildi. Yer xususiy mulkka aylanib, 
asosan mayda dehqon xo‘jaligi paydo bo‘ldi. G‘allachilik, uzumchilik, zaytun daraxtlarini ekish 
dehqon xo‘jaligining asosoiy mashg‘uloti bo‘ldi. Asta-sekin ishbilarmon dehqonlar, urug‘ 
oqsoqollari mayda dehqonlarning yerlarini turli yo‘llar bilan bosib ola boshladilar. Qarzga botgan 
kambag‘al dehqonlar yerlaridan ajralib, qarzlari uchun qullikka tushib qoldilar. Yeri bo‘lmagan 
yoki yeridan ajralgan bir qism dehqonlar hunarmandchilik bilan shug‘ullandilar. Kulolchilik 
sohasi, metallga ishlov berish, qayiq yasash va boshqa sohalar rivojlandi. Ikki-uch kishi 
ishlaydigan hunarmandchilik ustaxonalari paydo bo‘ldi. Bu ustaxonalarning barchasi katta-kichik 
shaharlarda to‘plandi, ichki va tashqi savdo rivojlandi. 
Savdo, hunarmandchilik bilan shug‘ullanadigan aholi orasida ham tabaqalanish kuchayib, boy, 
o‘rta va mayda savdogar, hunarmandga ajraldi. Dehqonlar, hunarmand-savdogarlar yollanib 
ishlaydigan demos (xalq) aholining asosoiy qismini tashkil qildi. Demos ichidan boy dehqonlar, 
boy tadbirkor hunarmand-savdogarlar, kema egalari ajralib chiqdi. Dastlab polislarda hokimiyatni 
egallab olgan katta yer egalari – zodagon evpatridlar o‘z mavqelarini yo‘qota boshladilar. Yunon 
polislarida mil.avv. VII asrda o‘tkazilgan harbiy islohotlar natijasida zodagonlarning jang aravalari 
va otliq qism o‘rniga polisning o‘ziga tog‘ aholisi demosdan shakllantiriladigan og‘ir qurollangan 
piyoda goplitlar paydo bo‘ldi. Natijada zodagonlar polisning harbiy tashkilotida o‘zlarining 
avvalgi imtiyozli mavqelaridan mahrum bo‘ldilar. Endilikda demos boy yunon polis-

---

davlatlarining iqtisodiy-siyosiy hayotida muhim o‘rinni egallay boshladi. Bu yangi qatlam 
hokimiyatni bosib olgan urug‘ zodagonlari bilan hokimiyat uchun kurashga kirishdi.
Tovar ishlab chiqarish, savdo, hunarmandchilik tez rivojlanishi natijasida Attikada demos 
o‘z haq-huquqi uchun harakatga keldi. Attikada dehqonlarni qarzga botish jarayoni kuchayib ketdi 
va natijada qarzi uchun qul qilish odatdagi holga aylanib qoldi. Mil.avv. VII asrning ikkinchi 
yarmida Attikada ijtimoiy-siyosiy vaziyat keskinlashib ketdi. Mil.avv. VII asrning 30-yillarida 
zodagon Kilon hokimiyatni bosib olishga urunib ko‘rdi. Arxont Drakont tomonidan 622-yilda 
og‘zaki qonunchilikning yozma to‘plamga keltirilishi urug‘ zodagonlarining hokimiyatini 
zaiflashtirdi. Drakont qonunlari bilan urug‘chilikning qoldig‘i bo‘lgan xun olish taqiqlandi. 
Jazolash funksiyasi areopagga berildi. Drakont qonunlari shafqatsiz bo‘lib, o‘g‘rilik jinoyati uchun 
o‘lim jazosi belgilangan. Mehnat qilmagan fuqarolar jazolanar edi.