1. Iqtisodiy sikllar. Tushuncha va turlari. N. D. Kondratevning takror ishlab chiqarishning uzun to’lqinlari

Tarkibiy inqirozlar. Inqiroz o‘rta muddatli to‘lqinlarning odatiy bosqichidir. Ammo o‘rta inqirozlarga to‘g'ri keladigan yoki mos kelmaydigan tizimli inqirozlar ham bor. Ko‘p hollarda ular bir-biriga to‘g'ri kelmaydi, chunki tizimli inqiroz sikli taxminan 10 yil davom etadi. Strukturaviy inqirozlarning kelib chiqish sabablariga qarab ikki xil bo‘ladi.
1. Mamlakatdagi ichki sabablar - texnik yoki ilmiy-texnik inqiloblar natijasida yuzaga kelgan tarkibiy inqirozlar. Odatda, bir guruh sanoat rivojlanayotgan, boshqasi turg'unlikda namoyon bo‘ladi.
2. Tashqi sabablar, jahon iqtisodiyoti jarayonlari natijasida kelib chiqadigan tarkibiy inqirozlar.
Birinchi turdagi inqirozlar uzun to‘lqinlar bilan bog'liq. Bu inqirozlar, bir tomondan, kam ishlab chiqarish inqirozlari ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Qoida tariqasida, kam ishlab chiqarish inqirozlari hozirgi texnologik inqilob bilan bevosita bog'liq bo‘lgan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish bilan bog'liq - ularga talab oshadi, ular kamayadi, narxlar oshadi, foyda oshadi va sanoat tez iqtisodiy o‘sishni oladi. Qoida tariqasida, yangi tovarlar va texnologiyalarni joriy etish birinchi navbatda alohida korxonalar va tarmoqlarda ro‘y beradi, so‘ngra tobora ko‘payib borayotgan tarmoqlarga tarqaladi. Butun iqtisodiyot yangi texnologiyaga o‘tganda, tizimli ishlab chiqarish inqirozi tugadi deb hisoblanadi. Shu bilan birga, oldingi to‘lqinda yetakchi o‘rinni egallagan va to‘lqin yadrosi bo‘lgan tarmoqlar uchun ham ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlari mavjud. Bu sanoat o‘z mahsulotlariga talabning pasayishi tufayli yangi sharoitda qayta qurishga, past narxlarda va foyda chegarasida omon qolishni o‘rganishga majbur.
Strukturaviy inqirozlar ishlab chiqarishni tashkil etish va mulkchilik shakllarida inqilobni keltirib chiqaradi. Strukturaviy inqirozlar yangi texnologiya ishlab chiqarishning mavjud texnologik uslubiga zid kelganda paydo bo‘ladi va ishlab chiqarishning yangi texnologik shakli shakllanganda yengib o‘tiladi.
Jahon iqtisodiy tizimi bilan bog'liq bo‘lgan ikkinchi turdagi tarkibiy inqirozlar - ishlab chiqarishning past inqirozlari. Bu energiya va tovar inqirozlari. Bunday inqirozlarga turtki bir qator mamlakatlarning (asosan neft ishlab chiqaruvchi) xatti-harakatlari bo‘lib, ular o‘z xom ashyolari va sanoati rivojlangan mamlakatlar mahsulotlari narxlarining nisbatlarini o‘zgartirishni talab qilgan. Bu energiya tejaydigan va resurslarni tejaydigan yangi texnologiyalarning paydo bo‘lishi va rivojlanishiga olib keladi. Qizig'i shundaki, AQShning neft inqirozining yillarida arab davlatlaridan neft sotib olib, o‘z ishlab chiqarishini qisqartirgan siyosati. Shu bilan birga, Qo‘shma Shtatlarning ichaklarida, ehtimol - neft dunyoning barcha neft ishlab chiqaruvchi mamlakatlaridagidan uch baravar ko‘pdir.
Birinchi inqiroz 1825 yilda Angliyada yuz berdi. Ikkinchi inqiroz 1836 yilda yuz berdi - Angliya va AQSh. Uchinchi inqiroz - 1844-1848 yillar - dunyoning barcha sanoati rivojlangan mamlakatlarini qamrab olgan birinchi jahon ishlab chiqarish inqirozi. Hammasi bo‘lib, o‘tgan asrda sakkizta inqiroz bo‘lgan: to‘qqizinchi asr boshiga to‘g'ri keldi (1900-1903); uning o‘ziga xos xususiyati shundaki, bu Rossiyaga ta'sir ko‘rsatgan birinchi yirik inqiroz edi. O‘n uchta ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi XX -asrda yuz berdi. Shunday qilib, dunyoda yigirma ikkita inqiroz bo‘lgan, shu jumladan, o‘n to‘qqizta global inqiroz. Oxirgi yirik inqiroz, birinchi navbatda moliya sektoriga ta'sir ko‘rsatdi, 1997-1998 yillarda yuz berdi.
Iqtisodiy inqirozlar odatda bir yildan uch yilgacha davom etadi va milliy iqtisodiyotning barcha sohalarini qamrab oladi. Iqtisodchilar ularni tovar va xizmatlarni haddan tashqari ishlab chiqarish inqirozi deb atashadi. Milliy iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlarning mutlaq ortiqcha ishlab chiqarish hollari ko‘pincha profitsit bo‘lganda yuzaga keladi. Bu holat, agar ishlab chiqarish hajmi mamlakat ehtiyojidan oshsa, inqirozlar paytida nisbatan paydo bo‘ladi: ishlab chiqarish hajmi mamlakat ehtiyojidan oshmaydi, balki samarali talab hajmidan oshadi. Samarali talabga, o‘z navbatida, uni ko‘paytiradigan (daromadning oshishi, bandlik darajasi) va kamayishiga (ishsizlik, ish haqining pasayishi, narxlarning ko‘tarilishi) ta'sir ko‘rsatmoqda.
Vaziyatning paydo bo‘lishi ishlab chiqarish hajmi samarali talabdan oshadi va ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi mavjud. U quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi.
1. Ishlab chiqarish kapitalining ortiqcha bo‘lishi; ishlab chiqarishning mavjud imkoniyatlari mavjud talablardan oshib ketadi.
2. Sotilmagan tovarlar massasi ko‘rinishidagi tovar kapitalining ortiqcha bo‘lishi:
- tovarlarning odamlarning ehtiyojidan ortiqligi;
- ishlab chiqarish kapitalining investitsiya ehtiyojidan oshib ketishi.