1. Iqtisodiy sikllar. Tushuncha va turlari. N. D. Kondratevning takror ishlab chiqarishning uzun to’lqinlari

1. Iqtisodiy sikllar: tushuncha va turlari

Iqtisodiy sikl iqtisodiy rivojlanish bilan uzviy bog'liqdir. Iqtisodiyotning o‘sishi spiralda emas, balki sikllar shaklida sodir bo‘ladi. Shu bilan birga, sikl deganda iqtisodiy o‘sishning ketma-ket o‘zgarishi va ishlab chiqarishning pasayishi tushuniladi, bu o‘sishning sekinlashishi.

Sikllar muammosi E.Xansen tomonidan "Iqtisodiy davrlar" va milliy daromad" (1951). Xansen iqtisodiy siklni eng muhim so‘l miqdorlarning o‘zgarishi sifatida belgilaydi: bandlik, ishlab chiqarish va narxlar darajasi.
"Sikl" atamasi biologiya va boshqa fanlarda doimo takrorlanadigan hodisalar ketma-ketligini bildirish uchun ishlatiladi, lekin bir xil darajada yoki aynan bir vaqtning o‘zida shart emas. Xansen nazarida, "sanoat va ish hayotining harakatlari sikllar shaklida davom etadi, uning mohiyati takrorlanuvchi (bir xil davrlarda bo‘lmasa ham) o‘zgarishlarning ketma-ketligi bo‘lishi mumkin", deb taxmin qilish mumkin. Shu bilan birga, Xan-sen tebranishlarning tartibliligini, takror ishlab chiqarishning doimiyligini va iqtisodiy sikl fazalarining o‘zgarishini ta'kidladi.
Har xil sikllarning o‘zgarishi muntazamligi turli sabablarga ko‘ra yuzaga keladi va bu siklning har xil davomiyligini aniqlaydi. Davomiyligi bo‘yicha quyidagilar mavjud:
- mavsumiy sikllar;
- qisqa sikllar - 3 yildan 5 yilgacha davom etadigan, o‘rtacha 50 oy;
- muddatli sikllar -7 dan - 10-12 yilgacha davom etadigan;
- ikki xil uzun to‘lqinlar: davomiyligi 25-30 yil va uzoq ko‘payish to‘lqinlari 47-60 yil davom etadigan.
Siklning sabablari siklning davomiyligiga qarab farq qiladi. Shu bilan birga, sabablarning asosiy guruhi - aylanma va asosiy kapitalning takror ishlab chiqarish va aylanish qonuniyatlari.
Mavsumiy davrlar odamlarning mavsumiy ehtiyojlarining o‘zgarishi bilan bog'liq. Fasllar va ob-havo sharoitlarining o‘zgarishi sikllarning mavsumiy tabiatiga katta hissa qo‘shadi, shuning uchun mavsumiy sikllar qishloq xo‘jaligiga katta ta'sir ko‘rsatadi. Bu qishloq xo‘jaligida yozda va qishda turli darajadagi bandlik, mahsulot narxining o‘zgarishi va boshqalarda namoyon bo‘ladi. Mavsumiy sikl boshqa sohalarda ham (qurilish, turizm va h.k.) namoyon bo‘ladi.
Kitchin sikli qisqa davrlar sikl deb ataladi. Ular aylanma mablag'larning o‘zgarishi, ya'ni zaxiralarning o‘zgarishi natijasida paydo bo‘ladi. Bozor sharoitlari natijasida talab va taklif o‘rtasida nomutanosiblik yuzaga keladi. Tadbirkorlar, iqtisodiy o‘sishni kutib, tovarlarni etkazib berish uchun o‘zlariga kerak bo‘ladigan darajada ko‘proq zaxiralar tayyorlaydilar. Shuning uchun, ma'lum bir bosqichda, inventarizatsiyadan ortiqcha, nomutanosiblik paydo bo‘ladi. Iqtisodiy o‘sishga bo‘lgan yorqin umidlar yo‘qolganda, korxonalar to‘plangan zaxiralardan ozod bo‘lish muammosiga duch keladilar, bu esa mamlakatda narxlarning pasayishiga va ozgina iqtisodiy tanazzulga olib keladi. Shunday qilib, iqtisodiyot qisqa davrda ishlaydi. Shunday qilib, aslida, qisqa sikllar muammosi tadbirkorlarning noto‘g'ri taxminlari, umuman bozor mexanizmiga xos bo‘lgan "sinov va xato" usuli bilan bog'liq. Ommaviy iste'molchilar psixologiyasi ham muhim ahamiyatga ega.
O‘rta muddatli sikllarga kelsak, G'arbda ular “Juglar sikllari” deb ataladi. XIX asrning ikkinchi yarmida u o‘rta muddatli sikllar haqidagi monografiyani nashr etdi. Bu sikllar natijasi:
- asosiy kapitalning faol elementlariga kapital qo‘yilmalarni buzilishi - mehnat vositalari va vositalari;
- bir sohadan ikkinchisiga kapital oqimi, tarmoqlararo raqobat ta'siri;
- uzoq muddatda ishlab chiqarish narxlarining shakllanishiga ta'sir qiladi;
- pul omillarining o‘zgarishi.
O‘rta muddatli sikllar to‘rtta alohida bosqichdan iborat:

• 
  inqiroz yoki qisqarish;
  
• 
  turg'unlik yoki ruhiy tushkunlik;
  
• 
  rivojlanish yoki kengayish;
  
• 
  o‘sish, iqtisodiy o‘sish.
  

Bunday holda, har bir bosqichda iqtisodiyotning o‘zi milliy ichki qonunlar asosida keyingi bosqichga o‘tadi. Keling, to‘rt bosqichning har birining belgilarini qisqacha tasvirlab beraylik.