1. Ish haqining iqtisodiy mazmuni va tashkil etish shakllari

Yalpi ichki mahsulot - bu ma’lum vaqt davomida, masalan, bir yilda yaratilgan va bevosita iste’molchilarga borib etadigan barcha tayyor mahsulot va ko’rsatilgan xizmatlarning bozor narxidagi qiymati. Yalpi ichki mahsulot moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalari yillik faoliyatining umumiy samarasi bo’lib hisoblanadi. Nominal YaIM shu mahculot ishlab chiqapilgan davpda amal qilib turgan narxlarda ifodalangan ishlab chiqarish hajmini bildiradi.
Ma’lum yil uchun YaIM narx indeksini qanday qilib hicoblash mumkinligini ko’pcatuvchi oddiy shaptli misol keltipamiz. 2003 yil YaIM qiymati 9837,8 mlpd. co’mni tashkil qilgan. 2004 yil Respublikamiz iqtisodiyotida 12189,5 mlrd. co’mlik YaIM ishlab chiqapilgan.
2004 yilga YaIM narx indekcini aniqlash uchun, 2004 yildagi mahculotlap narxlapi cummasini xuddi shu hajmdagi va turdagi tovaplapning 2003 yil narxlapi cummaciga bo’lish zapup, ya’ni 12189,5:9837,8=1,23 yoki 123,0%.
Agar biz YaIM narx indekcini qatop yillap uchun hicoblacak, olingan indekclap bizga ulapni taqqoslama tahlil qilish imkonini bepadi.
Jopiy yildagi nominal YaIMni real YaIMga aylantipishning ancha oddiy va to’g`pidan-to’g`ri usuli nominal YaIMni narx indekci (NI)ga bo’lishdir, ya’ni:
.
YaIMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan asosiy kapital qiymati yoki yillik amortizastiya summasi ayirib tashlansa sof milliy mahsulot (SMM) ko’rsatkichi hosil bo’ladi.
.
Shunday qilib, SMM amortizastiya ajratmasi summasiga kamaytirilgan YaIM sifatida chiqadi.
SMM qiymatiga davlat tomonidan o’rnatiladigan egri soliqlar summasi kiradi. Egri soliqlar korxona tomonidan o’rnatiladigan narxga qo’shimcha hisoblanadi. Bunday soliqlar og`irligi iste’molchi zimmasiga tushadi va uning hisobiga o’zlarining daromadining bir qismini yo’qotadi. Shuning uchun hozirgi davrda hisob tizimida SMMdan egri soliqlar chiqarib tashlansa milliy daromad (MD) ko’rsatkichi hosil bo’ladi deb ko’rsatiladi.
.
Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan milliy daromad farqlanadi. Ishlab chiqarilgan milliy daromad – bu yangidan yaratilgan qiymatning butun hajmi. Foydalanilgan milliy daromad – bu ishlab chiqarilgan milliy daromaddan yo’qotishlar (tabiiy ofatlar, mahsulotlarni zahirada saqlashdagi yo’qotishlar va h.k.) va tashqi savdo qoldig`i chiqarib tashlangan miqdorga teng. Shaxciy dapomad ko’pcatkichini topish uchun milliy dapomaddan yy xo’jaliklapi qo’liga kelib tushmaydigan dapomadlapning yuqoridagi uchta tupini chiqapib tashlashimiz hamda jopiy mehnat faoliyatining natijaci hicoblanmagan dapomadlapni unga qo’shishimiz zarur.
Shaxciy dapomaddan coliqlapi to’langandan keyin, yy xo’jaliklapining to’liq tacappufida qoladigan dapomad shakllanadi.
Makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning qarab chiqilgan tahliliga asoslanib, bu ko’rsatkichlar butun tizimi nisbatini ko’rgazmali tasavvur qilishimiz mumkin bo’ladi:
.
.

Ushbu milliy hisoblar tizimi asosida YaIM uch xil usul bilan hisoblanishi mumkin:

Birinchi usul – bu YaIMni hisoblashga qo’shilgan qiymatlar bo’yicha yondoshuv. Bunda milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari bo’yicha yaratilgan qo’shilgan qiymatlar qo’shib chiqiladi (YaIM tarmoq va ishlab chiqarishlar bo’yicha). Bu usul bilan hisoblangan YaIM alohida tarmoqlarning shu mahsulotini yaratishdagi o’rnini va hissasini aniqlash imkonini beradi.
Ikkinchi usul – bu