1-jumıs. Fizikalıq shamalardı o`lshew. O`lshew qa`teliklerin esaplaw. O`lshew

Qa`telik tu`rleri. Ka`legen fizikalıq shamanı bir neshe ma`rte o`lshewlerde ta`jiriybeni qunt penen o`tkergende de biz shamanın` haqıykıy ma`nisin emes, ba`lkim onın` haqıyqıy ma`nisine jaqın ma`nislerdi tabamız. Bunda shamanın` haqıyqıy manisine jaqınlasıw da`rejesine qarap jol qoyılg`an qa`telik u`lken yamasa kishi boladı. O`lshewlerde jol qoyılatug`ın qa`telikler to`mendegi tu`rlerge bo`linedi:

1. 
   Qopal qa`telikler yamasa qa`telesiwler
   
2. 
   Sistemalı qa`telikler
   
3. 
   Tosattan bolg`an qa`telikler
   

1. Qopal qa`telikler yamasa qa`telesiwler ta`jiriybe alıp barıwshının` biyparwa islewi, o`lshewlerdin` qa`te orınlanıwı kibi sebeplerge ko`re ju`z beredi. Mısalı, ta`jiriybe alıp barıyashı qandayda bir deneni ta`rezide tartıp atırg`anda, 15 mg ornına 17 mg dep, yamasa ampermetr menen tok ku`shin o`lshep atırg`anda 2,75 A ornına, 27,5 A dep jazıp qoysa, qopal qa`telikke jol qoyılg`an boladı. Qopal qa`telik tap usı a`sbap penen jumıs alıp barıwda yamasa o`lshewlerdi basqa adam islegende ko`rinip qaladı. Qopal qatelikke jol qoyılg`anda, o`lshenip atırg`an shamanın` ma`nisi basqa o`lshewler na`tiyjesinen keskin parqlnadı.

A`dette qopal qa`telik penen orınlang`an o`lshew na`tiyjelerin esaplawg`a kirispesten qaldırılıp ketedi. Qopal qa`telikler hesh qanday nızamlıqlarg`a boysınbaydı, olarg`a jol qoymaslıq ushın o`lshewlerdi dıqqat penen o`tkeriw, o`lshew na`tiyjelerin tuwrı jazıw ha`m qayta-qayta tekseriwler menen du`zetiw mu`mkin.

2. Sistemalı qa`telikler. Qandayda bir fizikalıq shamanı bir neshe ma`rte ta`kirarlap o`lshewlerde bir qıylı ta`sir qılatug`ın sebeplerge ko`re payda bolatug`ın qa`telikler sistemalı qa`telikler delinedi.

O`lshew a`sbaplarının` qa`te ko`rsetiwi, o`lshew usılının` qa`te tan`lanıwı yamasa ta`jiriybe teoriyasının` jeterlishe islep shıg`ılmag`anlıg`ı sebepli payda bolatug`ın qa`telikler sistemalı qa`teliklerge kiredi. Mısalı, elektr shınjırna jlg`anbag`an ampermetr strelkası shkalanın` nolinshi bo`limin emes, ba`lki 0,1 A di ko`rsetip atırg`an bolsın. Eger usı ampermetrdi elektr shınjırına jalg`asaq, ol tok ku`shinin` haqıyqıy ma`nisinen 0,1 A ge artqan tok ku`shin ko`rsetedi.

Bul ampermetrde qansha dıqqat penen o`lshew o`tkersekte ha`r saparı tok ku`shinin` ma`nisin 0,1 A qa`telik penen tabamız. Eger ta`jiriybeni baslamay turıp, ampermetr arretri ja`rdeminde strelkanı shkalanın` nolinshi bo`limine o`tkerip, son` o`lshewlerdi baslsaq, usı tu`rdegi qa`telikke jol qoyılmaydı.

Barometr-aneroidı menen atmosferbasımın anıqlawda barometr strelkasının` ko`rsetkishi menen g`ana sheklensek, sistemalı qa`telikke jol qoyamız. Bul jag`dayda atmosfera basımının` haqıyqıy ma`nisin alıw ushın barometr ko`rsetkishine shkala ha`m temperatura boyınsha ha`mde qosımsha du`zetpelerdi kiritiw lazım. Solay etip o`lshew a`baplarının` tuwrı ko`rsetkishine erisiw, o`lshewlerdin` tuwrı usıllrınan paydalanıw ha`m a`sbap ko`rseikishine za`ru`r du`zetiwlerdi kiritiw menen o`lshewlerde jol qoyılatug`ın sistemalı qa`teliklerge jol qoyıladı.

Joqarıda keltirilgen bir neshe mısallardan ko`rinedi, sistemalı qa`teliktin` payda bolıw sebebi anıqlang`an bolsa, onı sheshiw mu`mkin. Sonın` ushında o`lshew waqtında sistemalı qa`teliktin` payda bolıw sebebin tabıw za`ru`r.

3. Tosattan bolg`an qa`telikler. Bul tu`rdegi qa`telikler sub`ektiv sebeplerge ko`repayda boladı. Ha`r qanday o`lshewge ta`siri ha`r qıylı bolg`an bunday qatelik deregin aldınnan biliw ju`da` qıyın. Tosattan bolg`an qa`telikler anıq bir nızamg`a boysınbaydı.

Payda bolıw sebebin aldınnan esapqa alıp bolmaytug`ın ha`m ha`r bir o`lshewde tu`rlishe sebeplerge ko`re jol qoyılatug`ın qa`telikler tosattan bolg`an qa`telikler delinedi.

Mısalı, sezgi ag`zalarımız xızmetinin` sheklengenligi, o`lshew o`tkerip atırg`anda a`sbap shkalasının` jeterlishe ko`rinbegenligi, elektr o`lshew waqtında elektr tarmag`ındag`ı kernewdin` o`zgerip qalıwı ha`m basqa ha`r tu`rli sebeplerge ko`re qandayda bir shamanı ha`r saparı o`lshewde tu`rlishe na`tiyjeler shıg`dı. Ta`rezige tartıwda tosattan bolg`an qa`teliktin` deregi, ta`rezi pa`llelerine tu`rlishe ta`sir etetug`ın hawa terbelisleri, ta`rezi pa`llelerinin` birine jabısıp qalg`an shan` bo`lekshelerinin` ta`sirin aldınnan bayqaw ju`da` qıyın.

O`lshew waqtında o`lshew a`sbabı beretug`ın ka`telikten basqa sistemalı ha`m qopal qa`telikler joq etilgen (yamasa tosattan bolg`an qa`telikler san ma`nisi tarepinen sistemalı qateliklerden u`lken) dep alınıp, tuwrıdan-tuwrı o`lshewlerdin` tosattan bolg`an qa`teliklerin anıqlawdı qarap shıg`amız.

Bizge belgili, qandayda bir shamanın` o`lshenetug`ın ma`nisi, onın` haqıyqıy ma`nisinen parqlanadı. Kandayda bir shamanın` haqıyqıy ma`nisine jaqınlasıw ushın ba`rshe ayırım o`lshewlerde tabılg`an na`tiyjelerdin` ortasha arifmetikalıq ma`nisi esaplanadı ha`m bul ortasha ma`nis o`lshenip atırg`an shamanın` haqıyqıy ma`nisine ayırım o`lshewler na`tiyjelerine salıstırg`anda en` jaqın boladı.

Biz qandayda bir x shamanı tuwrıdan-tuwrı o`lshep atırg`an bolayıq. Ha`r bir o`lshewlerdin` na`tiyjelerin x₁, x₂, x₃,…,x_n larg`a ten` dep alayıq (bul jerde; n-o`lshewler sanı). Ol jag`dayda o`lshenip atırg`an shamanın` ortasha arifmetikalıq ma`nisi to`mendegige ten` boladı:

(5)

Ha`r qanday o`lshew na`tiyjesi shamanın` ortasha arifmetikalıq ma`nisinen parqlanadı. Qandayda bir o`lshew na`tiyjesinen ortasha arifmetikalıq ma`nistin` ayırmasın (parqın) a`dette usı o`lshewdin` absolyut qa`teligi dep qaraladı.