1. kirish asosiy reja klassik iqtisodiy maktab paydo bo„lishining tarixiy shart-sharoitlari va uning tavsifi

Fransua Kene (1694–1774)
sharoitda bo‗ladi. Ana shunda dunyo o‗z-o‗zidan harakatlanadi. Shu
bilan birga, F.Kene ogohlantirib aytishicha, «Yuqori hokimiyat»
oqsuyaklardan yoki yirik yer egalari vakillaridan tashkil topishi mumkin
emas; ular birga qo‗shilib qonunning o‗zidan ancha kuchli hokimiyat
tashkil etishi, millatni qul qilishi, adolatsizlikni keltirib chiqarishi,
yirtqichlarcha zulm o‗tkazishi va o‗taketgan beboshlikni keltirib
chiqarishi mumkin. U yuqori davlat hokimiyati davlat boshqaruvini
amalga oshirish uchun zarur bo„lgan – tabiiy tartib – qonunlarini yaxshi
biladigan, o„qimishli bir shaxs qo„lida bo„lishini maqsadga muvofiq,
deb hisoblagan.
Sof mahsulot to„g„risidagi ta‟limot. F.Kenening nazariy merosida
uning sof mahsulot (hozir uni milliy daromad deb atashadi) to„g„risidagi
ta‟limoti muhim o„rin egallaydi. Uning fikriga ko‗ra, sof mahsulotning
manbayi yer va unga sarflangan qishloq xo‗jaligi ishlab chiqarishida
band bo‗lgan kishilarning mehnati hisoblanadi. Demak, boylikning (sof
mahsulot) ko‗payishi qishloq xo‗jaligi ishlab chiqarishi bilan bog‗liq
bo‗lgan «yer in‘omidir». Shu bois, davlat sanoatni emas, balki qishloq
xo‗jaligini rag‗batlantirish to‗g‗risida g‗amxo‗rlik qilishi kerak. F.Kene:
«Dehqonlar kambag„al bo„lsa, qirollik kambag„al bo„ladi, qirollik
kambag„al bo„lsa qirol kambag„al bo„ladi», deb hukumatni
ishontirishga harakat qilgan. Savdo va sanoat boylik yaratmaydi, negaki,
savdogar va hunarmandlar qishloq xo‗jaligida yaratilgan boylikni faqat
bir joydan ikkinchi bir joyga yetkazish va o‗zgartirish bilan
shug‗ullanadi. Shuning uchun savdo va sanoat «unumsiz» hisoblanadi. U
yerdagi tovarning o‗sgan qiymati faqatgina savdo va sanoat xarajatlarini
qoplash vositalarini o‗z ichiga oladi, sof mahsulot esa bunda
ko‗paymaydi. Keyinchalik, A.Smit fiziokratlarning sanoatning
«unumsizligi» to‗g‗risidagi g‗oyasiga qarshi chiqadi va sanoatda ham
boylik yaratilishini ko‗rsatib beradi.
F.Kene merkantilistlarning ―boylik savdoda yaratiladi‖ degan
tezisini tanqid qildi. Uning tasdiqlashicha, muomalada tovarlarning
ayirboshlanishi ekvivalentli bo‗ladi, ya‘ni teng qiymatli tovarlar
ayirboshlanadi. Demak, ayirboshlashda qiymatning hech qanday o‗sishi
sodir bo‗lmaydi. F.Kene pulni foydasi yo‗q boylik hisoblagan, unga
faqat savdodagi vositachi sifatida qaragan. Shunga muvofiq, davlatning
boyishi pul kapitalining o‗sishiga emas, balki qishloq xo‗jaligi ishlab
chiqarishining rivojlanishiga bog‗liq bo‗ladi.
Sinflar nazariyasi. F.Kene o‗zi ishlab chiqqan unumlilik qoidasiga
asoslangan holda jamiyatni uch sinfga ajratib ko‗rsatadi: unumli sinf,
unumsiz sinf, mulkdorlar sinfi. Unumli sinf – bu sinfda qishloq
xo‗jaligida ish bilan band bo‗lgan barcha kishilar, dehqon va fermerlar
kiradi. Ular sof mahsulot yaratadilar. Unumsiz sinf bular hunarmandlar,
ishchilar, savdogarlar, xizmatkorlar, to‗ralar, ya‘ni dehqonchilikdan
boshqa sohada ish bilan band bo‗lgan kishilar. Ular faqat o‗zlarini
ta‘minlaydilar, o‗z iste‘moliga qancha mahsulot kerak bo‗lsa, shuncha
mahsulot yaratadilar. Ular jamiyat uchun foydali, ammo o‗zining ham,
jamiyatning ham boyligini ko‗paytirmaydi, shu ma‘noda unumsizdir.
Mulkdorlar sinfi yer egalari, unga qirol va ruhoniylar ham kiradi.
Mulkdorlar sinfi sof foydani olishga haqli, negaki, ular o‗z paytida
yerlarni o‗zlashtirgan, yerning unumdorligini oshirgan. Mulkdorlar
tomonidan olinadigan daromad bu ularning oldin qilgan xarajatlari
uchun in‘om. Albatta, jamiyatning sinflarga bunday bo‗linishi noto‗g‗ri.
A.Smit fiziokratlarning bu boradagi qarashiga javoban kinoyali ravishda
shunday deydi: ―Agar ularning mantig‗iga amal qilsak, unda faqat ikki
farzand ko‗radigan har qanday nikohni unumsiz, deb tan olish kerak
bo‗ladi‖.