1. Kompost tayyorlash. Biogumus ishlab chiharish uchun zarur shart-sharoitlar

3. Organik birikmalar ichida keng tarhalgan politsiklik moddalar
Organik birikmalar ichida kengtarhalgan politsiklik aromatik uglevodorodlar va shu jumladan, 3,4 benz (a) piren (BP)
insonlarda ankologik kasalliklarning kelib chiqishiga sabab
bo’ladi. Benz (a) pirinlar yuqori aktivlikka ega bo’lib, atrof-
muhit ifloslanishida indikator hisoblanadi.
Tuproqda BP ning fonli miqdori 0,2-12,8 mkg/kg bo’lib,
uiing yutsori darajasi muhitni ifloslovchi korxonalar atro-
fndagi tuproq, havo va suvda kuzatiladi. Tabiatning bu ele-
mentlari orkali o’simlik va uning maqsulotiga utadi, tuban-
dagi miqdorda ozuqa maqsulotlarida to’planadi:
mkg/kg
Karam 12,6-28,5 Pomidor 0,05-0,22
Kartoshka 1,8-23,5 Balns 0,3-3,9
G’alla 0,08-1,44 Sut 0,01-0,02
Galla ekinlarining doniga nisbatan barg, poya va ildizida
BP 100 barobar o’rtacha to’planadi. BP ningmaksimal miqdori kar474
www.ziyouz.com kutubxonasi
toshka qobigida 0,34-3,72 mkg/kg, gusht sismida esa 03(0,09-0,61
mkg/kg) to’planadi.
Atrof-muhitda polixlorbifenillar (PXB) keng tarhalgan,
kam parchalanadigan kimyoviy preparatlardir, PXB ning ochiq
xavoda yarim parchalanish jarayoni 10-100 yil, guprotsda 5 yil
atrofida. PXB balits, qsh , tuxum, ona suti, insonning yog tuqi-
malarida topil gan va insonda qora talots, buyrak, jigar kasal-
liklarini hosil siladi, asab, kurish qobkpiyatini pasaytiradi.
O’simliklariing usishini tezlashtiruvchi va boshharuvchi
kimyoviy moddalar (abssiz kislotasi, auksiilar, gibberellin-
lar, sitokininlar, etilen va bosh.), fitogormonlar rolini
uynaydi, lekin ularning oziq-ovqat xom ashyolari va ozuqa maq-
sulotlarida ortiqcha mitsdori toksik - zaharlash qobiliyatiga
ega bo’ladi.
Ma’lumki, oziq-ovqat maqsulotlari turli dori moddalari
bilan ifloslanishlari mumkin. Bunday dori moddalari qay-
voilar kasallanishida, yem-xashakning qazm bo’lishida, usishni
tezlashtirishda va maqsulotni sozlash jarayonlarida kqullani-
ladi. Dori moddalarining o’rtachachiligi chorvachilik maqsulotla-
ridan inson tanasiga utib, uning salomatligiga xavf tugdira-
di. Turli allergik reaksiyalar, disbakterioz, fermentlar mo-
qiyatining bo’zilishi kuzatiladi.
Xalharo sogliqni s a q ash tashkilotining normativlari
bo’yicha chorvachilik maqsulotlarida antibiotiklarning ruxsat
etilgan meyorlari (mkg/g, Kolsov, 1995):
1qishloq xo’jalik ishlab chiharishida sun’iy gormonlar
kullaniladi, ular suniy gormonlardan 100 barobar kuchlidir.
Lekin sun’iy gormonlar tanada turgun va to’planish {{obiliya-
tiga ega bo’lib, chorvachilik maxsulotlarini ifloslaydi, sifa-
tini bo’zadi. Shuning uchun dorivor moddalarni qullashda gigi-
yenik qoidalarga rioya kilish ksrak.
Kqishloq xo’jalik zararkunandalari deedonchilik hosili va
sifatini kamaytiradi, ya’ni ular urug, donlar va qosipni bo’zadi,
donning kqizib ketishiga, ularda turli mikrofloraning ta-
rhalishi orhali o’simlik kasalligi kelib chitsishiga, undan qay-
von va insonga ham utishiga sabab bo’ladi.
Kqurtlar mevalar (olma, uzum, nok va bosh.)ning qurtlab,
chirib ketishiga, ularda insekgotoksik moddalar hosil buli-
shiga olib keladi. Ayrim zararkunandalar bugdoy, arpa, juxo-
ri, nuxat, tarik guruch, grechixa kabi o’simliklar gallasi, ular-
ning unini bo’zadi, achitadi, zaharlaydi, shuning uchun yigalgan
hosilga maxsus uslublarda ishlov beriladi, zararsiz joylar-
da saqlanadi va shunda hosil, undan olingan maqsulot sifati
bo’zilmaydi.
Tabiiy sharoitda uchraydigan mikroskopii zamburuglarning
har-xil turlari mikotoksinlar q os il qiladi, ular plazmatik
zahar bo’lib, hayvon va insonlar uchun xavflidir. Zamburug tok-
sinlari ekzogen zaharlar bo’lib, u fakat shu zamburug o’sib tur-
gan joyda - substratda bo’ladi. Mikotoksinlar yuqori turgun,
sizdirish, qaynatishga chidamlidir. PDK bo’yicha, 0,5 mkg/kg,
zamburuglarning ayrim shtamlari 40000 mg/kg toksin hosil
qiladi. Ularning oz mi!$dori ham son aylanish, qon tomirlari-
ga kuchli ta’sir knladi, barglar uz rangini yuqotadi, modda
almashish yomonlashadi, o’simlik nobud bo’ladi.
Zamburug sporalari 80 sm chuqurlikdagi tuproqqsa ham qayot-
chanligini satslaydi, tarhalish qobiliyatiga ega. Mikotoksin-
larning maqsulotlarda saqlanib dolgan qoldigi kam konse-
rogenlik, mutagenlik va teratogenlik effektiga ega (98-jad-
val).M ogor ehosil qiluvchi zamburuglarning rivojlanishi uchun
qishlots xo’jalik maqsulotlari eng asosiy substrat hisoblana-
di. )havo va donning namligi 90% bo’lib, hosil yoginli ob-havo-
da yigishtirilganda, zhosil tez bo’ziladi va zamburushar bilan
o’rtacha zararlanadi.
Xosilni mogor zamburig’idan va ularni turli toksinla-
ridan saqash uchun ekish qoidalari, poyalar halinligini bo’z-
maslik, meyyoriy miqdorda azot ug’itlarini berish, kerakli vaq-
tda ekin maydonlariga fungitsidlar bilan ishlov berish, yigib
olingan donni zamburug’lar rivojlanmaydigan 1vd>u1r t k d a sats-
lash (past harorat 10°S gacha va past namlik 1≫ 2%; 99-jadval).
Belgnlar: n —normalanmagan; m/e -mikotoksinlarning
ozik;-ovqat maqsulotlari uchun ruxsat etilgan konsentratsiyasi
yuqoridagi (93)jadvalda uz ifodasini topgan.
Ma’lumki, ozuqa maqsulotlarini ifloslovchi va zararlan-
tiruvchi moddalar quyidagi kimevny va biologik guru\larga
bulinadi:
Kimyoviy gurux
Metallar: simob, qo’rgoshin, kadmiy, surma, mishyak, xrom,
kobalt, nikel;
Pestitsndlar, metabolitlar:
Insektitsidlar: xlororganik, fosfororganik.
Digiokarbamkglar, metilbromno, seliy-137, sgronsiy-90, iod-131;
Boinga moddalar: nitritlar, nitratlar, N —nitrozotirik-
malar, politsiklik aromatik uglevodorodlar, poligalen de-
finillar va terfanillar; usishni tezlashtiruvchi stimulyator-
lar, antibiotiklar; monoyerlar, selen, ftoridlar, asbest va
boshhalar.
Bilogik gurux
Bakteriya va ularning toksinlari. Bacillus cereus, Clostridium
botulium, C.perfringens toksinlari, salmonellalar, shigellar.
Enterotoksin stafilokokkli, Vibro parahemoleticus.
Mikotoksinlar: Aflatoksinlar B|tB2, G,, G2, Mo x r a t o k -
sin A, patulin, sterigmatotsistin;
Trixotitsinlar (T-2 toksin, NT-2 toksin, diatsetonsiskire-
nol, dezoksinivalenol), sitrinil, Zearatsenon.
Parazitlar: Cysticerus bovis, Echinococcus granulosus,
Fasciola hepatioa, F. gigantica, Paragonimus westernomi, Taenia
saginota, T. solium, Trichinella spiralis.
Viruslar: virus A2 arboviruslar.
Tupro**da iishov berish yo’li bilan inson uning zaxiralari-
dan donga 90-94% ozuqa maqsulotlari tayyorlab oladi. Butup-
poiq tarkibidagi gumusning ekologik-biologik holatiga bog-
lik;, ya’ni, gumus surish, shimish, qobiliyatiga ega bo’lganligi
tufayli ogir va zaharli moddalar bilan birikmalar zhosil
qilib, ularning dedonchilik maqsulotlariga utishini chegara-
laydi. Masalan,tupro1$dagi gumin kislotalari uz tarkibida
4% gumus tutadi, shu gumus 1 gektar maydonda 17929 k g temir,
4500 kg qurgoshin, 1517 kg mis, 1015 kg sink, 913 kg marganets
kabi kimyoviy elementlar bilan birikmalar hosil qilib, za-
rarsizlanishiga sabab bo’ladi.
Kqishloq xujaligida ekologik toza, xavfsiz maqsulot yetish-
tirishda tuproq eritmasi reaksiyasi kam nordon, kam ishsor,
neytralga yaqin bo’lishida toksikantlarning o’simliklar orqa-
li maqsulotga utishi kam bo’ladi. Ikkinchi tomondan tuproqda
ortiqcha namlik va tu p r of tn g zichligi yuqori (0,6-1,0 dan 1,3-
1,8 g/sm3) bo’lsa, undagi harakatchan metallarning tuprotsdan
o’simlikka utishi tezlashadi, maqsulot ifloslanadi, sifati
past, ekologik toza bulmaydi.
Shunday qilib, tuproqda gumus miqdorini oshirish, muhit-
ni neytral holda saqlash, tuproq zarrachaligini ta’minlash
ekologik toza maqsulot olnshning asosidir. Bularning negizi-
da maxsus kimyoviy, fizikaviy, biologik va agrotexnik uslub-
lar yotadi, ya’ni, t u p r o q i oqaklash, kaliy ugiti va boshsa kimyoviy
vositalardan meyorda foydalanish, bu jarayonda:
—qishlots xo’jalik ekinlariga tu p r o d a n ogir metallar,
radioaktiv elementlarni kamyoki utmaydigan muhitni (rN=6-
6,5 ) tashkil qilish.
—Tuproq eritmasida antagonist elementlarning yuqori kon-
sentratsiyasi (kaliy, fosfor, kalsiy va bosh.)ni hosil qilish
bilan o’simlikka utadigan toksikantlar mikqdorini kamayti-
rish.— Tuproqdagi kimyoviy reaksiyalarni boshharish yo’li bilan
toksikantlarning xavfli formalarini xavfsiz formalarga
aylantirish imkonini yaratish kabi yondashishlar ekologik toza
maqsulot olishga imkon beradi.
Ekologik toza maqsulot olish uchun biotexnologiyaning yutuk-
laridan foydalanishda: mikrobiologik ugitmi sullash, xo’jalik
chiqindilarini sanoatda qayta ishlashdan keyin 1$ullash,
chorvachilik chitsindilarini kompast silish texnologiyasini
ishlab chshrpi va biogaz, ekologik toza organik utit olish, ular-
ning ekin maydonlarida foydalanish bilan tuproqning biologik
xususiyatlarini tiklash, hosildorligini oshirish, yuqori
va ekologik xavfsiz maqsulot olishdan iborat. Masalan, kompast
ugitlar 1 ga yerga kerakli miqdori vegetatsiya davrida ish-
latil ganda, ishlab chiharish rentabelligi 13-25% ga oshadi, 50-
60 kg mineral u t t tejaladi, sabzavot ekinlari q os ili 10-20 t/
ga, don ekinlari 0,5-0,8 t, kartoshka hosili 1,5-2,0 t/ga oshadi,
maqsulot ekologik tozaligi, xavfsizligi ta’minlanadi.
Kqishloq xo’jalik maqsulotlari sifatini baholash sertifi-
katsiyalash yo’li bilan amalga oshiriladi. Maqsulotlar sifatini
baholashda, o’rtacha hollarda ular ruxsat etilgan konsentratsiya
(PDK) meyerlariga javob bermaydi. Jumladan, taqlil
uchun topshirilgan oziq-ovqat maqsulotlarining 6-10% i gigiye-
nik talablarga javob bermaydi, ayniqsa, xorijdan keltirila-
yotgan tovuq gusht, shirinlik;, sdartli ichimliklar o’rtacha hollarda
zararli moddapar bilan tuyingan. Ularni maxsus tashkilotlar kurigidan utqazmoq zarur.
Tekishirilgan ozuqa maqsulotlari nazorat-standart tekshi-
ruvlaridan utgandan keyin.oziq-ovqat maqsulotlari ruyxatida
kqrsatilgan talablarga va PDK (REK) meyerlariga javob ber-
sa, maqsulot 1 oy (yoki uzots) s a q ash mudsati bilan davlat nomi-
dan sertifikatsiya qilinadi. Bu ishni davlat tashkilotlari to-
monidan q u q q i bor odamlargina amalga oshiradilar. Sertifikat
bergan tashkilotlar \ar bir maqsulot nomi, qajmi, sifati,
vartini szib boradi va ular ma’lum vatstgacha s a q an ad i .
Ekologik sertifikatsiyaning asosiy vazifasi: yetishtirilgan
maqsulotning hamma jarayonlarda xavfsiz bqlishi, agar maq-
sulot sifati bo’zilgan bo’lsa, uni tarsatishdan tqxtatish, ekologik
sifatli, toza mzdsulotni realizatsiya silinishini tezlash-
tirish, yerli, mahalliy sifatli maqsulotlarni o’rtacha yetishtirish
yo’li bilan chetdan keladigan maqsulotlarni kamaytirish va
asta-sekin ularni yqyeda chiharish, ishlab chiharish qoldiqla-
rini sayta ishlash, ishlab chiharishga qushish yo’li bilan chi-
qindini yuqotish va muhit-biotop tozaligi, barharorligini
safgash, tuproq unumdorligini oshirish chora-tadbirlarini
kurish, yuqori va ekologik sifatli maxsulot bilan insonlarni
ta’minlashdan iborat.
Savol va topshiriqlar.
1. Oziq-ovqat maqsulotlari va yem-xashaknn nfloslovchi moddalar
2. Qishloq xo’jalik maqsulotlari tarkibida ifloslovchi moddalar miqdorini kamaytirnsh choralari
3. Organik birikmalar ichida keng tarhalgan politsiklik moddalar.