1-kurs tarixyo`nalishitalabalariuchunArxeologiyavaetnologiyafanidan yakuniynazoratsavollari 1-variant

Old Osiyoning mezolit davri xususiyatlari. Old Osiyo muzlikdan uzoqda joylashgan bo‘lib, iqlimi iliq namgarchilik mig‘dori yuqori bo‘lgan. Bu hududning fauna va florasi sovuq iqlimli hududlar keskin farq qilgan. Bunday qulay tabiiy sharoit ixtisoslashgan o‘zlashtiruvchi xo‘jalik shaklining erta vujudga kelishiga sabab bo‘lgan. Bu yerda madlen davridan boshlab ixtisoslashga o‘zlashtiruvchi xo‘jalik shakli qaror topa boshlaydi.

Yaqin Sharq hududida mezolit davri Natufiy madaniyati faoliyat yuritadi. Natufiyliklar Karmel tog‘dagi g‘or-makonlarda va tog‘ yonbag‘ri tekistligida sun'iy qurilgan yerto‘la uylarda o‘troq hayot kechirib, ixtisoslashgan o‘zlashtiruvchi xo‘jalik shaklini yurittgan. Natufiy madaniyatga oid Eynan manzilgohidan 50 dan ortiq oval shaklli yerto‘la uy-joylar o‘rganilgan. Aholi o‘troq hayot kechirib, pasttekislikda yashovchi yovvoyi hayvonlarni ovlab, boshoqli o‘simliklar-bug‘doy, arpa donini terib yeyish va suv havzasi yaqinida baliqchilik bilan kun kechirgan. Tosh qurollari chaqmoqtoshdan yasalgan mikroplastinka va mikrolitdan iborat bo‘lib, ular o‘roq qadamasi, kamon o‘qining uchi sifatida ishlatilgan. Suyakdan garpun, bigiz, qarmoq va munchoqlar yasalgan.

Iroqning shimolida Zagros tog‘ida ham mezolit davri ixtisoslashgan o‘zlashtiruvchi xo‘jalik shaklini yuritgan aholining makonlari o‘rganilgan. Ulardan Shanidar g‘or-makoning yuqori qatlami, Zevi-Chemi-Shanidar, Karimshaxir, Tellmelefaat va boshqa yodgorliklari mezolit (mil. avv. X-IX ming yilliklar) davrining muhim makonlari hisoblanadi. Makonlardan yovvoyi hayvonlar suyagi va boshoqli o‘simliklarning don qoldig‘i topib o‘rganilgan. Tosh qurollari chaqmoqtoshdan yasalgan geometrik (sigment, trapetsiya) shaklli mikrolit va silliqlangan tosh boltadan iborat. Eronning sharqiy qismida mezolit davriga oid Kamarbandi, Xotu kabi makonlarda yashagan aholining xo‘jaligi va moddiy madaniyati qo‘shnilaridan unchalik farq qilmaydi.Old Osiyoning ixtisoslashgan o‘zlashtiruvchi xo‘jalikka asoslangan madaniyatlar negizida neolit davrida ilk ishlab chiqarish xo‘jalik shakllari-dehqonchilik va chorvachilik vujudga keladi.

3savol......Bronza davrining umumiy tavsifi. Bronza davri metallurgiya taraqqiyotining

to‘rtinchi bosqichiga to‘g‘ri keladi. Bronza-misga qo‘shimcha (mishyak,

qo‘rg‘oshin, qalayi, 9:1 nisbatda) qo‘shib eritish asosida hosil bo‘lgan metall.

Insoniyatning bronzadan foydalana boshlangan davrdan ilk temir asrigacha tarixi

bronza davri, deb nomlanadi. Metalning bu turidan foydalanish yer yuzining

barcha joylarida bir xil kechmagan. Bronza quyish texnologiyasi dastlab qadimgi

sharqda, xususan, Mesopotamiyada mil. avv. IV ming yillikning oxirida vujudga

kelgan. Bu yerdan qo‘shni hududlarga yoyilib, yer yuzining boshq joylariga tarqalgan. yevrosiyoning chekka hududida bronza davri nisbatan kechroq boshlanib, mil. avv. I ming yillikning o‘rtalarigacha davom etgan. yevrosiyo hududida bronza davrini mil. avv. III-II ming yilliklar doirasida sanalash qabul qilingan.Jamiyatning ilg‘or shakllari erta qaror topgan yevrosiyoning junubiy hududida shahar markazlarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy markaz sifatidagi ahamiyati ortib boradi. Shahar markazlarida hunarmandchilik rivojlanib, ixtisoslashish jarayoni chuqurlashadi. Ixtisoslashgan hunarmandchilik sohalari rivojlanib, birinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti dehqonchilikdan hunarmandchilik ajralib chiqadi. Hunarmandchilik sohalarining rivojlanishi savdo munosabatlari shakllananishiga olib keladi. Bu davrda savdo munosabatlari tovar ayirboshlash shaklida bo‘lgan. Zaruriy xom ashyolarga bo‘lgan ehtiyoj xalqaro savdoning rivojlanishi va madaniy aloqalar takomillashishiga olib kelgan. Bu o‘z navbatida qadimgi xalqlar o‘rtasida texnologiya yangiliklarning almashish jarayoni kuchaytiradi.Jamiyat iqtisodiy sohasida ro‘y berayotgan ijobiy o‘zgarishlar ijtimoiy hayotiga ham ta'sirini o‘tkazadi. Jamiyat a'zolari orasida mulkiy tengsizlik va ijtimoiy tabaqalanishni chuqurlashtirib yubordi. Aholi o‘rtasida qarama-qarshilik kuchayadi, siyosiy ziddiyatlar vujudga keladi. Jamiyatda sodir bo‘layotgan mazkur jarayonlar bronza davri ilk sivilizatsiyasi, qolaversa, davlatchilik shakllanishining muhim omillari hisoblangan.Bronza davrida ilk sivilizatsiya erta qaror topgan sharq mamlakatlarida

qadimgi (Shumer, Akkad, Bobil) podsholiklar rivojlanib, ular o‘rtasida O‘rta Sharq siyosiy hokimiyati uchun kurash davom etayotgan davrda yevrosiyoning shimoliy qismida xo‘jalikning ishlab chiqaruvchi shakliga o‘tish jarayoni kechayotgan edi.Qadimgi Sharqning bronza davri jamiyati taraqqiyoti ilk sivilizatsiya shakllanish jarayonida bo‘lgan Elam (Eron) va Troyaning (Kichik Osiyo) arxeologik majmualarida o‘z aksini topgan. Qadimgi Elamning bronza davri ilk sivilizatsiya Suziana (Suza II) majmuasida namoyon bo‘ladi. Mil avv II ming yillikning birinchi yarmida Suzaning maydoni kengayib, alohida qismlar: qal'a, aholi uy-joylari va ishlab chiqarish inshootlari ega bo‘lgan ilk shahar shakllanadi. Manzilgohning qal'a qismida Apadan-dunyoviy hokimiyat qarorgohi, ya'ni saroy

barpo etiladi. Dunyoviy boshqaruv tizimi shakllanib, hukmdor tabaqasi vakllari ajralib chiqadi.Hunarmandchilik ishlab chiqarishi yanada rivojlanadi. Ayniqsa, metallurgiya sohasida muhim yutuqlarga erishiladi. Bronzadan qurol-yarog‘lar: xanjar, bolta, nayzaning uchi va ancha murakkab shaklga ega uy-ro‘zg‘or buyumlari yasalgan.Aholi o‘rtasida mulkiy tengsizlik va ijtimoiy tabaqalanish jarayoni chuqurlashib, jamiyatning ayrim a'zolari qo‘lida moddiy boyliklar to‘planib boradi. Bu jarayon aholining uy-joylari, dafn inshootlari va ularda saqlangan kuzatuv buyumlarida namoyon bo‘ladi. Suza manzilgohidagi ayrim qabrlarning ichki tomoni xom g‘isht bilan terib chiqilgan. Boshqa bir qabrda marhumga qo‘shib ko‘milgan sopol idishning sirtida buqaga qo‘shilgan to‘rt g‘ildirakli arava va uch tabaqali piramida ustida o‘tirgan odamsifat shaklli tasvir chizilgan. Bu qabrdan 25 m. uzoqdan topilgan ikkita buqa va aravakashning skletini arxeolog olim G.Chayld hukmdor, ehtimol Suza hukmdoriga tegishli, deb hisoblaydi. Boshqa bir qabrdan esa aravaning ikkita yirik g‘ildiragi, metaldan yasalgan idishlar, qurol yarog‘lar, zeb-ziynat buyumlari va sopol idishlar topilgan.Manzilgohdan silindr shaklli muhrlar, sopollarning sirtiga bitilgan yozuvlar ham topilgan. Bu topilmalar jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o‘zgarishdan, ya'ni Elamda sinfiy jamiyat shakllanib, ilk davlat vujudga kelganidan dalolat beradi. Mil. av. III ming yillikning ikkinchi yarmi kelib Elamda davlatchilikning shakllanishi nihoyasiga yetad