1-Laboratoriya mashg‘uloti. Mavzu: Tirik materiyaning belgilari bilan tanishish (2-soat) Mashg‘ulotning maqsadi

1-Laboratoriya mashg‘uloti.
Mavzu: Tirik materiyaning belgilari bilan tanishish (2-soat)
Mashg‘ulotning maqsadi:Talabalarga tirik organizmlarning tiriklik belgilari bilan tanishtirish va ularni o‘simlik va hayvonlardao‘rganib chiqib.
Kerakli material va jixozlar:
Priprovalnina, skalpel, sanchiq,o‘simlik namunalari, ipak qurti, yomg‘ir chuvalchangi, xasharotlardan namunalarmavzuga oid jadvallar.
Topshiriqlar:
1. Tirik materiyaning belgilari bilan tanishish.
2. Tasirlanish jarayonini kuzatish.
Umumiy tushuncha
Tirik materiyaning belgilari.Biologiya (yunoncha – bios – hayot, logos – tushuncha, ta’lim so‘zlaridan olingan) – tirik organizm­larni o‘rganuvchi fandir.
Tirik tabiatni va unda bo‘layotgan hodisalarni ilmiy qonunlar aso­sida tushuntirib berish biologiyaning asosiy vazifasidir. Biroq, hozirgacha hayotning kelib chiqishi va uning evolyusiyasi to‘g‘risida to‘la–to‘kis tushunchaga ega emasmiz. Tirik tabiatning kelib chiqishini tushun­tiruvchi oqimlar oz emas. Ammo bular orasida ilohiy kuchga va biologik qonuniyatlarga asoslanganlari ko‘p uchraydi. Bu nazariyalar to‘g‘risida key­ingi ma’ruzalarimizda to‘xtalamiz.
«Biologiya» atamasini fanga birinchi bo‘lib 1797 yilda kiritgan olim nemis anatomi Teodor Ruz (1771-1803) hisoblanadi. Keyinchalik 1800 yilda bu atamani Tartu (Estoniya) universitetining professori K.Burdak ishlatgan. 1802 yilda J.B.Lamark (1744-1829) va L.Treviramuslar (1779-1864) ham biologiya faniga tushuncha berganlar.
Shunday qilib, hayot (tiriklik) nimaligi to‘g‘risida aniq fikr ay­tish qiyin, ayniqsa hayot qachon va qanday qilib paydo bo‘lganligini ay­tish mumkin emas. Shunday bo‘lsa ham tiriklikning notirik tabiatdan ajra­tuvchi aniq belgilari mavjuddir.
Tirik tabiatni o‘lik tabiatdan ajratuvchi belgilari quyidagilardan iborat:
1) Oziqlanish. Barcha tirik organizmlar ovqatlanishi shart. Tirik organizmlar uchun ovqat dastavval ularning o‘sishi, rivojlanishi va boshqa xil hayotiy jarayonlarida energiya va modda manbai bo‘lib hisoblanadi. Ovqatlanish sohasida hayvonlar o‘simliklardan keskin farq qiladi. Deyarlik hamma o‘simliklar fotosintez jarayonini baja­radi, ya’ni yorug‘lik energiyasidan foydalanib o‘zlari uchun kerak bo‘lgan oziqa moddalarni tay­yorlaydilar. Demak, fotosintez bu – avtotrof oziqlanishning bir turidir. Hayvonlar va zamburug‘lar esa boshqa xil, ya’ni boshqa organizmlar tayyor­lagan organik moddalar hisobiga oziqlanadilar. Bunday oziqlanish gete­rotrof oziqlanish deyiladi. Qo‘pchilik bakteriyalar ham geterotroflar­dir.
2) Nafas olish. Hamma hayotiy jarayonlar uchun energiya sarf bo‘ladi. Shu sababli gterotrof va avtotrof usular bilan qabul qilingan modda­larning asosiy qismi energiya manbai sifatida foydalaniladi. Ener­giya esa nafas olish jarayonida ba’zi bir yuqori energiya beruvchi birik­malar­ning parchalanishi natijasida hosil bo‘ladi. Bu hosil bo‘lgan energiya ade­nozintrifosfat (ATF) molekulalarida to‘planadi. ATF esa barcha tirik organizmlarda bo‘ladi.