1. Makon va vaqt kategoriyalarining mohiyati

Mazmun va shakl. Falsafada mazmun va shakl kategoriyasi narsa, hodisalarning mavjudligi
va rivojlanish jarayonini bilish usuli sifatida muhim ahamiyatga ega. Mazmun - narsa va
hodisalarning rivojlanish jarayonidagi sistemani tashkil qilgan elementlarning strukturaviy
bog’lanishi bo’lib, uni boshqa sistemalardan farqini belgilaydigan aloqadorliklar va munosabatlarini
ifodalaydi.
Shakl esa – sistemani tashkil qilgan elementlarning strukturaviy bog’lanishlari,
aloqadorliklari, munosabatlarining ifodalanishidir. Hozirgacha falsafiy adabiyotlarda mazmun va
shakl o’rtasidagi bog’lanishlarni bir-biridan ajratib tahlil qilish an’anaviy xarakterga ega. Ya’ni,
mazmunning o’zgarishi shaklning o’zgarishiga olib keladi, degan xulosa ustuvor bo’lgan.
Vaholanki, sistemaning elementlari strukturaviy bog’lanishlarsiz, aloqadorliklarsiz mavjud bo’lish
mumkin bo’lmaganligidek mazmun va shakl ham bir-birisiz mavjud bo’la olmaydi. Biz faqat
nisbatan mustaqil bo’lgan mazmun va shaklni bilish xususiyatiga qarab, shunday mantiqiy xulosaga
kelishimiz mumkin. Boshqacha qilib aytganda, mazmun va shakldagi har qanday juz’iy o’zgarish
ham bir-biridagi o’zgarishlarni taqozo qiladi, faqatgina biz ularni bilib olgan yoki bilmagan
bo’lishimiz mumkin. Masalan, suvning agregat holati, shakli o’zgarishi bilan uning mazmuni ham
o’zgaradi. Ya’ni, suv bug’ holatida chanqoqni qondirmaydi, o’simliklarni sug’orish uchun
yaramaydi. Bundan tashqari, elementlarning strukturaviy bog’lanishlari sistemaning xarakterini
belgilashidan kelib chiqib aytadigan bo’lsak, strukturaviy bog’lanishlar shakl sifatida sistemaning
mazmunini ham belgilab turadi. Shunga ko’ra, shaklni mazmunga nisbatan «ikkilamchi» deyish
noo’rindir. Bunga ijtimoiy hayotdan misol keltiradigan bo’lsak, demokratiya boshqarishning shakli
sifatida jamiyatning mazmunini belgilab turadi.
Falsafada mazmun va shakl kategoriyasini boshqa kategoriyalar tizimidan ajratib olib,
nisbatan mustaqil tahlil qilganda, unga insonlarning muayyan manfaatlar va ehtiyojlar asosida
yondashishlarini alohida e’tiborga olish kerak. Bu umuman mazmun va shaklning obyektiv
xarakteriga putur yetkaza olmasa ham, ularni baholashdagi subyektiv, muqobil qarashlarda o’z
ifodasini topadi.